Jorge Luis Borges BÔNG HỒNG CỦA PARACELSUS

 Hà Vũ Trọng dịch

"Sự khoa trương của Paracelsus, rằng ông có thể phục sinh bông hồng hoặc tử la lan nguyên thuỷ từ tro tàn sau khi đã thiêu rụi..."

                                                            De Quincey, Tác phẩm, tập XII: trang 345[i]

Trong phòng thí nghiệm gồm hai gian dưới tầng hầm, Paracelsus cầu nguyện với Thượng đế của ông, vị Thượng đế không xác định - bất kì Thượng đế nào – xin Ngài ban cho mình một đồ đệ.

Màn đêm đã buông. Ngọn lửa yếu ớt trong lò sưởi chiếu ra những cái bóng rập rờn trong gian phòng. Việc đứng dậy để thắp sáng cái đèn sắt thật phiền phức. Paracelsus mệt mỏi sau một ngày dài, ông trở nên lơ đãng, và cũng quên đi lời cầu nguyện của mình. Đêm tối đã xoá nhoà những chiếc bình chưng cất đầy bụi và lò luyện, lúc này bỗng có tiếng gõ cửa. Ông mơ màng đứng dậy, bước lên những bậc thang xoắn ốc ngắn, và mở một bên cánh cửa đôi. Một người lạ bước vào. Anh ta cũng có vẻ rất mệt mỏi. Paracelsus chỉ tay về phía chiếc ghế; người kia ngồi xuống chờ đợi. Một lúc lâu, cả hai đều không nói gì.

Đại sư là người đầu tiên lên tiếng.

 “Ta nhớ những khuôn mặt từ phương Tây, cũng nhớ những khuôn mặt từ phương Đông,” ông nói, không thiếu phần trang trọng, “nhưng gương mặt của cậu thì ta không nhớ. Cậu là ai? Cậu muốn gì ở ta?”

“Tên của con không quan trọng”, người kia đáp. “Con đã đi bộ ba ngày ba đêm để đến nhà thầy. Con muốn trở thành môn đệ của thầy. Con mang đến cho thầy tất cả tài sản của mình.”

Anh ta lấy ra một cái túi và đổ những thứ bên trong lên bàn. Có rất nhiều đồng tiền, và đều bằng vàng. Anh ta dùng tay phải để đổ túi. Paracelsus quay lưng để thắp đèn; khi quay người lại, ông thấy tay trái của người ấy cầm một bông hồng. Bông hồng khiến ông cảm thấy không yên. Ông tựa lưng vào ghế, khép các đầu ngón tay lại, và nói:

“Cậu nghĩ ta có khả năng điểm thạch thành kim,[ii] thế nhưng cậu lại mang vàng đến cho ta. Nhưng ta không tìm kiếm vàng, và nếu vàng là thứ cậu quan tâm, cậu sẽ không bao giờ trở thành đồ đệ của ta.” 

“Vàng không phải là thứ con quan tâm”, người kia đáp. “Những đồng tiền này chỉ đơn giản tượng trưng cho tâm ý của con được tham gia vào công việc của thầy. Con muốn thầy dạy con Nghệ thuật. Con nguyện đi bên cạnh thầy trên con đường dẫn đến Hòn đá.”[iii]

"Con đường chính là Hòn đá. Điểm khởi đầu cũng chính là Hòn đá. Nếu cậu không hiểu những lời này, thì cậu vẫn chưa bắt đầu hiểu. Mỗi bước đi của cậu là mục tiêu mà cậu tìm kiếm.” Paracelsus nói những lời này một cách từ tốn. 

Người kia nhìn ông với vẻ hoài nghi, giọng điệu cũng thay đổi:

“Nhưng, liệu có mục tiêu nào không?”

Paracelsus cười.

“Những kẻ phỉ báng ta, số lượng nhiều không thua kém số ngu ngốc, họ nói rằng không có, và họ gọi ta là kẻ lừa đảo. Ta tin rằng họ nhầm, mặc dù có thể ta đang tự lừa dối mình. Nhưng ta biết rằng có một Con Đường.”

Im lặng một lúc, rồi người kia lên tiếng.

“Con sẵn sàng đi trên Con Đường đó cùng thầy, ngay cả khi chúng ta phải đi mất nhiều năm. Hãy cho con vượt qua sa mạc. Hãy cho con nhìn thấy vùng đất hứa, dẫu chỉ từ xa, dù cho các vì sao ngăn cản con đặt chân lên mành đất đó. Điều mà con yêu cầu là được thấy một bằng chứng trước khi chúng ta lên đường.” 

“Khi nào?” Paracelsus hỏi với vẻ bực bội. 

“Ngay bây giờ”, người đồ đệ nói với vẻ quyết đoán. 

Họ đã bắt đầu cuộc trò chuyện bằng tiếng Latin, lúc này thì bằng tiếng Đức. 

Chàng trai trẻ giơ bông hồng lên không. Anh nói:

“Thầy nổi tiếng vì có thể thiêu rụi một bông hồng thành tro rồi lại làm cho nó tái sinh, nhờ vào phép thuật từ tài nghệ của thầy. Hãy cho con chứng kiến phép màu ấy. Con cầu xin thầy điều này, và đổi lại, con sẽ hiến dâng cả cuộc đời mình cho thầy.”

“Cậu quá cả tin,” bậc đại sư nói. “Ta không cần sự cả tin; ta cần niềm tin.”

Người kia kiên quyết.

“Chính vì không cả tin nên con mới muốn thấy tận mắt sự huỷ diệt và phục sinh của bông hồng.”

Lúc này, đại sư cầm lấy bông hồng vừa vuốt ve nó vừa nói.

“Cậu thật cả tin,” ông lặp lại. “Cậu nói rằng ta có thể huỷ diệt nó?” 

“Bất kì ai cũng có thể huỷ diệt nó,” người đồ đệ nói. 

“Cậu lầm rồi,” đại sư đáp. “Cậu có thực sự tin rằng một thứ gì đó có thể biến thành hư vô? Cậu có tin rằng Adam đầu tiên trong Địa đàng có thể huỷ diệt một bông hoa hay một ngọn cỏ?”

“Chúng ta không ở trong Địa đàng,” chàng trai ngoan cố đáp. “Ở đây, trong cái thế gian này, mọi thứ đều phải tử vong." 

Paracelsus đứng dậy. 

“Vậy chúng ta đang ở đâu, nếu không phải là Địa đàng?” ông hỏi. “Cậu có tin rằng Thượng đế có thể tạo ra một nơi không phải Địa đàng? Cậu có tin rằng sự sa ngã là điều gì đó khác ngoài việc không nhận ra rằng chúng ta đang ở trong Địa đàng?” 

“Một bông hồng có thể bị thiêu cháy," người đồ đệ nói một cách khiêu khích. 

“Lửa vẫn còn ở kia,” Paracelsus nói, chỉ về phía lò sưởi. “Nếu cậu ném bông hồng này vào than hồng, cậu cho rằng nó sẽ bị thiêu rụi, và tro tàn là thật. Ta nói với cậu rằng bông hồng là vĩnh cửu, chỉ có vẻ bề ngoài của nó thay đổi. Chỉ cần ta nói một lời, cậu sẽ lại nhìn thấy nó.” 

“'Một lời?” người đồ đệ ngạc nhiên hỏi. “Lò luyện thì lạnh tanh, các bình chưng cất cũng phủ bụi. Làm thế nào thầy làm cho nó xuất hiện trở lại?”

Paracelsus nhìn anh ta với ánh mắt buồn bã.

“Lò luyện thì lạnh,” ông gật đầu nói, “còn các bình chưng cất cũng phủ bụi. Trong chặng đường dài này, ta sẽ dùng những công cụ khác.”

“Con không dám hỏi đó là công cụ gì,” người kia nói một cách khiêm tốn, hoặc tinh khôn. 

“Ta đang nói về loại công cụ mà Thượng đế dùng để tạo ra trời đất và cái thiên đường vô hình mà chúng ta đang tồn tại trong đó, nhưng tội lỗi nguyên tổ đã che giấu nó khỏi mắt chúng ta. Ta đang nói về Lời mà khoa học Kabbalah đã dạy chúng ta."

“Con hỏi xin thầy,” người đồ đệ lạnh lùng nói, “nếu thầy có thể tử tế chỉ cho con sự biến mất và xuất hiện của bông hồng được không. Con không quan tâm chút nào đến việc thầy làm việc với bình chưng cất hay với Lời.”

Paracelsus tư lự một lúc, rồi ông nói:

“Nếu ta làm điều cậu yêu cầu, cậu sẽ nói rằng đó chẳng qua là ảo ảnh do ma thuật đối với con mắt. Phép màu sẽ không mang lại cho cậu niềm tin mà cậu đang tìm kiếm. Vậy hãy để bông hồng sang một bên.”

Chàng trai trẻ nhìn ông với sự nghi ngờ chưa tan. Sau đó Paracelsus cất cao giọng.

“Vả lại, cậu là ai mà dám vào nhà của một vị thầy và còn yêu cầu vị thầy làm một phép màu? Cậu đã làm gì để xứng đáng nhận món quà như vậy?”

Người kia run rẩy trả lời:

“Con biết con không làm được gì cả. Chính vì con sẽ học dưới bóng của thầy trong nhiều năm nên con mới hỏi xin thầy - hãy cho con thấy tro tàn rồi đến hoa hồng. Con sẽ không yêu cầu gì thêm. Con sẽ tin vào những gì mình thấy.”

Anh ta đột ngột nắm lấy bông hồng đỏ tươi màu nhục thể mà Paracelsus đã đặt lên bàn, rồi ném nó vào ngọn lửa. Màu sắc biến mất, chỉ còn lại một nhúm tro tàn. Trong khoảnh khắc vô tận đó, anh ta chờ đợi những lời và phép màu. 

Paracelsus ngồi bất động. Ông nói bằng sự đơn giản kì lạ: 

“Tất cả những y sĩ và dược sĩ ở Basel đều nói ta là kẻ lừa đảo.  Có lẽ họ đúng. Đây là nhúm tro tàn của bông hồng, giờ nó sẽ không còn là bông hồng nữa.”

Chàng trai cảm thấy xấu hổ. Paracelsus là một kẻ lừa đảo, hoặc chỉ là kẻ mơ mộng, còn anh là kẻ xâm nhập, đã bước vào cửa của ông, buộc ông giờ đây phải thú nhận rằng những kĩ năng huyền thuật nổi tiếng của mình là giả dối.

Anh quỳ xuống trước mặt đại sư và nói:

“Những gì con đã làm là không thể tha thứ. Con thiếu đức tin, điều mà Chúa yêu cầu mọi tín đồ phải có. Vậy hãy để con tiếp tục thấy tro tàn. Con sẽ trở lại khi mạnh mẽ hơn để trở thành đồ đệ của thầy, và ở cuối Con Đường, con sẽ thấy bông hồng.”

Anh nói với lòng nhiệt thành, nhưng lòng nhiệt thành đó chẳng qua là lòng thương hại mà anh dành cho một đại sư già nua, người được tôn kính, bị phỉ báng, nổi tiếng, nhưng lại trống rỗng. Anh ta là ai, Johannes Grisebach, bằng bàn tay báng bổ, muốn tiết lộ rằng đằng sau chiếc mặt nạ kia không có ai cả?

Nếu bỏ lại những đồng tiền vàng sẽ chẳng khác gì hành vi bố thí. Vì vậy khi rời đi, anh lại nhặt chúng lên. Paracelsus tiễn anh đến chân cầu thang và nói rằng ngôi nhà này luôn chào đón anh. Cả hai đều biết rằng họ sẽ không bao giờ gặp lại nhau nữa.

Sau đó Paracelsus còn lại một mình. Trước khi tắt đèn và ngồi vào chiếc ghế bành mệt mỏi, ông đổ nắm tro mịn từ bàn tay này vào lòng bàn tay kia, ông thì thầm một lời duy nhất. Bông hồng lại xuất hiện.

*

Nguồn: "Collected Fictions by Jorge Luis Borges, translated by Andrew Hurley, Penguin Books, 1999; "The Rose of Paracelsus", từ trang 504 – 507

*Paracelsus (1493–1541), nhà luyện kim đan (alchemist), y sĩ, nhà triết học người Thụy Sĩ-Đức. Ông được biết đến với cuộc cách mạng hoá y học trong thời kì Phục hưng và được coi là cha đẻ của ngành hoá dược (iatrochemistry) và người sáng lập ra ngành y học hiện đại. Tên thật của ông là Von Hohenheim, nhưng ông thường được biết đến với tên gọi Paracelsus.

---

Chú thích:

[i] Trọng tâm phần đầu trong tiểu luận của De Quincey dường như đã truyền cảm hứng cho Borges viết “Bông hồng của Paracelsus”: “Sự kiêu ngạo của Paracelsus, rằng ông sẽ phục hồi bông hồng hoặc violet về với nguyên bản từ tro tàn sau khi đã bị cháy - điều này đã được cạnh tranh trong những thành tựu hiện đại” (“Bản palimpsest của bộ não con người”, Những tiếng thở dài của vực thẳm). Phần đầu bài viết của De Quincey thảo luận về cách mà hoá học hiện đại có thể phục hồi những chữ viết đã bị xoá trên các cuộn giấy da hoặc da cừu, vì những cuộn da này khó có được và vì vậy đã được tái sử dụng…”… “Hoá học, một phù thủy mạnh mẽ như Erictho Lucan, đã khai thác từ những cơn dằn vặt của mình, từ bụi và tro tàn của những thế kỉ bị lãng quên, những bí mật của một đời sống đã tắt ngúm đối với con mắt nhân gian, nhưng vẫn còn rực sáng trong than hồng .... Còn gì khác ngoài một palimpsest tự nhiên và mạnh mẽ là bộ não con người? ... Những lớp ý tưởng, hình ảnh, cảm xúc vĩnh cửu đã rơi xuống bộ não của bạn nhẹ nhàng như ánh sáng. Mỗi sự kế thừa dường như đã chôn vùi tất cả những gì đã xảy ra trước đó. Và thực tế, không một điều gì đã bị dập tắt.” Giá như chúng ta có thể thổi bùng những than hồng đó thành lửa một lần nữa. .. (Chú thích cùa dịch giả Andrew Huley)

[ii] nguyên văn: extracting the stone that turns all elements to gold: chiết xuất từ đá và biến mọi nguyên tố thành vàng (ND)

[iii] Tức Hòn đá triết gia (Lapis philosophorum/ Philosopher's Stone) - một loại vật chất tồn tại trong truyền thuyết hoặc huyền thoại, có thể ở dạng đá (rắn), bột hoặc lỏng. Nó được cho là có khả năng biến kim loại thường thành vàng, hoặc chế tạo ra thuốc trường sinh bất lão, hoặc chữa trị mọi bệnh tật. Khái niệm về “Viên đá triết gia” đề cập rộng rãi trong các tác phẩm kim đan thuật (alchemy) của phương Tây và cũng là một biểu tượng quan trọng cho sự tìm kiếm tri thức và sự chuyển hoá tinh thần. (ND)