Thứ Bảy, 14 tháng 4, 2018

NGÔI ĐỀN ĐẦU TIÊN CỦA NHÂN LOẠI VÀ SỰ RA ĐỜI CỦA TÔN GIÁO


Hà Vũ Trọng lược thuật


Giới khảo cổ từ lâu đều cho rằng nông nghiệp là tiền thân quan trọng của tôn giáo có tổ chức, của thuyết định cư, và sự phức hợp xã hội. Nhưng sự kiện phát hiện khảo cổ vào năm 1995 ở Gobekli Tepe, một di tích có niên đại 12.000 năm ở Thổ Nhĩ Kì đã cho thấy rằng tôn giáo có tổ chức đã diễn ra trước khi có nông nghiệp. Quần thể đền thờ Gobekli Tepe rất quy mô được tạo thành từ nhiều cột đá khổng lồ khắc chạm tinh vi, trang trí và xếp thành những vòng tròn, chắc chắn là ngôi đền cổ nhất thế giới. Các nhà khảo cổ cho rằng Gobekli Tepe là một trung tâm thờ phượng thiêng và đầy đủ cơ sở mang tính vũ trụ luận và hệ tư tưởng mà chúng ta công nhận là tôn giáo có tổ chức. Việc nghiên cứu còn đang tiếp tục vì còn rất nhiều thứ để phám phá. Niên đại 12.000 năm của ngôi đền Gobekli Tepe, con số này cũng hàm nghĩa rằng lịch sử văn minh nhân loại phải được viết lại. 

Ở phía bắc thị trấn Urfa, được cho là nơi ra đời của nhà tiên tri Abraham, đất đai  nhấp nhô dẫn vào vùng sơn cước của dãy núi chạy qua miền nam Thổ Nhĩ Kì, nơi đây là nguồn của Sông Tigris và Sông Euphrates nổi tiếng. Cách 12 cây số về phía đông bắc của thị trấn này, gần biên giới Syria, là một sườn núi dài với một cái chóp tròn mà dân địa phương gọi là Gobekli Tepe, nghĩa là Đồi Bụng Bầu. Quả đồi này là một cái gò nhân tạo hơi tròn, đường kính khoảng 300m, độ cao 15m, và trải rộng trên một diện tích khoảng 12 hecta trên cao nguyên Anatolia. 

Vào những năm 1960 các nhà khảo cổ Đại học Chicago đã tới khảo sát vùng này, thấy trên ngọn đồi rải rác mấy phiến đá vôi, họ cho đây này là khu mộ của quân đội thời Byzantine, và kết luận Gobekli Tepe không đáng quan tâm. Khoảng ba thập niên sau, Klaus Schmidt thuộc viện Khảo cổ Đức ở Istanbul đã tới khảo sát lại địa điểm này, và nhận ra đây là địa điểm thời Đá Mới quan trọng, năm 1996 ông là người tiên phong và chỉ đạo tiến hành khai quật quả đồi này tại Gobekli Tepe từ 1996 cho tới khi ông qua đời vào năm 2014. Suốt 20 năm công việc kiên trì của Giáo sư Schmidt đã chứng minh cho thế giới biết rằng di tích cổ thời Đá Mới này là quần thể ngôi đền cổ nhất thế giới, cổ hơn bảy ngàn năm so với Kim tự tháp, cổ hơn sáu ngàn năm so với nền văn minh Sumeria, và lớn tuổi hơn một ngàn năm so với những bức tường Jericho trước đây được cho là kiến trúc cổ nhất thế giới. Göbekli Tepe được coi là khám phá khảo cổ có tầm quan trọng nhất vì nó làm thay đổi sâu sắc tầm hiểu biết về một giai đoạn chủ chốt trong dòng phát triển của xã hội nhân loại


Bản vẽ tái cấu trúc cảnh xây dựng Đền Gobekli Tepe. (National Geographic)

Địa điểm này bước đầu khai quật trong diện tích khoảng 4000m2, phát hiện được 40 cột đá hình chữ T quây thành bốn vòng tròn có đường kính từ 10-30m, nhưng đây mới chỉ là 5% trong quần thể phức hợp tới nay được phát lộ. Radar dò lòng đất cho thấy ít nhất còn có hơn 250 cột đá xếp thành 20  vòng tròn vẫn còn vùi chôn trong lòng đất, mở rộng thêm hơn 10 hecta nữa trong di tích cổ có diện tích 12 hecta này. Những kiến trúc bằng đá quây tròn này có niên đại cách đây 12.000 năm, có trước nông nghiệp, và đầu tiên trên thế giới, trước khi phát minh ra đồ gốm, và kim loại. Gobekli Tepe do xã hội săn bắn hái lượm xây dựng vào thời đại mà vùng này sinh thái trù phú hơn ngày nay và có nhiều loại thú vật sinh sống. Không tìm thấy dấu vết cư dân sống ở khu vực Gobekli Tepe, chứng tỏ đây là một kiến trúc thờ phượng thiêng liêng mà các nhóm hay các bộ lạc săn bắn hái lượm tập hợp lại vào những chu kì trong năm để tế lễ và liên hoan ca múa. Nhiều trụ đá vôi ở đền thờ này nặng từ 15 – 20 tấn (một số lên tới 50 tấn), các nhà khảo cổ ước đoán lực lượng nhân công ít nhất phải từ 500 người trở lên biết cắt đá từ mỏ khai thác cách đó một cây số và vận chuyển chúng tới địa điểm này.



Tới nay, chỉ có 5% di tích Gobekli Tepe đã được khai quật trong tổng thể diện tích hơn 20 hecta, phần còn lại, theo Giáo sư Schmidt đề nghị dành cho thế hệ tương lai khi có đủ điều kiện tiến bộ hơn.




 
 Một số chạm khắc và phù điêu thú vật trên cột đá đền Gobekli Tepe

Toàn cảnh 4 cụm di tích, phù điêu trên cột chính của mỗi cụm miêu tả những vật tổ khác nhau như: A: Rắn. B: Cáo; C: Heo rừng. D: Chim. (Hình của Viện Khảo cổ Đức)

Kết cấu những công trình cự thạch này chủ yếu theo bố cục quây tròn hoặc hình ovan, thường được nối liền với nhau bằng những bức tường bằng gạch khối trát vữa hồ đất sét để vây những không gian bên trong và bên ngoài. Những cột đá quay mặt vào trung tâm vòng tròn, như đang trong ‘cuộc gặp mặt hoặc nhảy múa’, có lẽ miêu tả một nghi lễ tôn giáo. Ở trung tâm của vòng tròn có hai cột chính xếp hình chữ T cao hơn đứng đối mặt nhau. Ở bên trong có những dãy ghế đá dài thiết kế để ngồi bao quanh. Nhiều cột đá được trang trí bằng những tượng hình (pictograms) trừu tượng là những biểu tượng thiêng liêng cùng với những phù điêu thú vật miêu tả những loài thú có vú như sư tử, bò mộng, heo rừng, cáo, linh dương và lừa; rắn và các loài bò sát, những côn trùng như bọ cạp và nhện; những loài chim, đặc biệt là kên kên. Chim kên kên nổi bật trong hình tượng của văn hoá Catalhoyuk và Jericho, mà trong văn hoá Đá Mới vùng Anatolia và Cận Đông, người chết được phơi ra cho các loài kên kên và các loài chim khác rỉa thịt. Đầu sọ người chết đôi khi được lấy ra và bảo lưu, là dấu hiệu của sự thờ phượng tổ tiên. Năm 2017 ở Gobekli Tepe mới phát hiện thấy một số sọ người với những dấu vạch khắc được xem như bằng chứng sớm nhất về tục thờ cúng sọ người chết của thời Đá Mới. Như vậy, đây là một hình thức sớm nhất của thiên táng hay điểu táng, vẫn còn được các Phật tử Tây Tạng và Zoroastrian thực hành ở Iran và Ấn Độ. Schmidt đã từng cho rằng Gobekli Tepe là trung tâm thờ phượng người chết, và những thú vật chạm khắc là để bảo vệ người chết hoặc trấn an thú dữ hoặc biến chúng thành những vật tổ.

Không ảnh một cụm đền Gobekli Tepe

Một số rất ít hình tượng người xuất hiện trong nghệ thuật ở Gobekli Tepe. Tuy nhiên, một số cột đá hình chữ T có khắc những cánh tay ở nửa cột  phần dưới, cho thấy chúng có đặc tính nhân hình, có thể xem như hình tượng những shaman hay tổ tiên được tôn kính, hoặc đại diện cho những đấng siêu nhiên. Không có dấu vết các loài động vật hay thực vật được thuần hoá. Những kiến trúc vòng tròn này đánh dấu thời kì chuyển tiếp từ săn bắn-hái lượm sang những xã hội nông nghiệp trong thiên kỉ 9 và 10 ở vùng Cận Đông. Và khoảng đầu thiên niên kỉ thứ 8 TCN, ngôi đền Gobekli Tepe mất đi tầm quan trọng của nó do sự xuất hiện của nông nghiệp và chăn nuôi mang lại những thực tế mới cho đời sống con người trong khu vực  này. Nhưng quần thể đền thờ này không chỉ bị bỏ rơi và bị quên lãng dần dần hay bị phá huỷ bởi nhiều yếu tố, mà thay vào đó, mỗi cụm đền thờ đã cố tình được chôn vùi dưới những lớp đá vụn với số lượng rất quy mô đắp thành ‘Đồi Bụng Bầu’ Gobekli Tepe như ta thấy ngày nay. Nguyên nhân chúng bị chôn vùi vẫn chưa được biết, thế nhưng chắc chắc là chúng được bảo tồn dành cho hậu thế.

Các nhà khảo cổ thiên văn gần đây phát hiện và họ giải thích những con thú khắc trên các cột trụ Gobekli Tepe (các loài chim, bọ cạp, rắn…) là những biểu tượng thiên văn, và khi sử dụng phần mềm cho thấy chúng trùng khớp với những vị trí của các chòm sao, và có thể vạch niên đại biến cố thiên văn vào 10.950 TCN. Đây chính là thời điểm loài voi ma-mút và nhiều giống thú lớn khác bắt đầu dần bị tuyệt chủng do những đám thiên thạch từ ngôi sao chổi va chạm quả đất, mở đầu một Thời đại Băng kéo dài hơn 1000 năm.



Cột vật tổ trung tâm ở cụm đền D, miêu tả hai cánh tay và đứng trên bệ có diềm chạm khắc điểu thú.

Gobekli Tepe và huyền thoại vườn địa đàng Eden
Vùng cao nguyên Gobekli Tepe có thể đóng một vai trò trong những huyền thoại về thuở ban đầu. Truyền thống Sumeria cho rằng tri thức về nông nghiệp, chăn nuôi và đan dệt đã đem nhân loại ra khỏi quả đồi thiêng liêng ‘Du-Ku’ là nơi mà các vị thần Anunna cư ngụ. Nhiều vị thần rất cổ sơ này thậm chí không có tên riêng, một số trong đó được đồng nhất với những vị thần nông nghiệp như thần ngũ cốc, thần gia súc, thần gió, nữ thần đan dệt, thần sông ngòi…  Klaus Schmidt cho rằng Gobekli là nguồn gốc của những huyền thoại này. Nhiều phù điêu và tượng rõ ràng miêu tả những nhân vật thần thoại mà rất có thể người Sumer về sau còn lưu giữ kí ức về Gobekli và những vùng quanh đó như là nguồn mạch tri thức của họ và họ đã tưởng nhớ tới những vị thần cổ sơ. 

Những học giả Kinh thánh đã gắn liền Gobekli Tepe với huyền thoại về địa đàng Eden. Họ lí giải huyền thoại này liên quan tới sự chuyển tiếp từ xã hội săn bắn-hái lượm sang xã hội nông nghiệp. Ta có thể cho rằng lối sống săn bắn hái lượm vốn thoải mái và êm đềm, ít ra ở những vùng tài nguyên trù phú. Còn nông nghiệp, trái lại, liên quan tới nhiều công sức canh tác mà khi khởi đầu có lẽ không dễ sản sinh hoa lợi nhiều cho lắm. Đánh mất địa đàng Eden nghĩa là sự chuyển mình sang nông nghiệp, và đây có thể là kí ức về những gì xảy ra ở vùng cao nguyên Gobekli Tepe. Thượng Đế phán với Adam: ‘Đất sẽ bị rủa sả vì ngươi; trọn đời ngươi phải chịu khó nhọc mới có vật đất sinh ra mà ăn’.  Vị trí  Gobekli Tepe nằm trong khu vực Lưỡi liềm Phì nhiêu khớp với ý tưởng định vị vườn địa đàng Eden được Kinh Thánh miêu tả. Một số nhà nghiên cứu tin rằng việc xây dựng Göbekli Tepe có thể đã góp phần vào sự phát triển nền văn minh đô thị sau đó. Như nhà khảo cổ tiên phong Claus Schmidt đã nói: Đầu tiên là đền thờ, rồi mới tới đô thị.’ Như vậy, thuở bình minh của văn minh nhân loại đã hừng sáng trên một đỉnh đồi ở phía Nam Thổ Nhĩ Kì.

Cột vật tổ ở Gobekli Tepe, cao 1.9m, khai quật vào năm 2010, phần dưới có hình tượng người mẹ sinh đẻ và đứa con, hai bên có cặp rắn.


Tượng Một Shaman Urfa tìm thấy ở Gobekli Tepe là tượng đá vôi cổ nhất thế giới có kích thước người thật. Hai mắt được miêu tả bằng đá vỏ chai màu đen.

Điêu khắc người chim-rắn ở đền Gobekli Tepe

Tham khảo:
-Sandra Scham, 'The World's First Temple' - Volum 61, No. 6 Nov/Dec 2008 https://archive.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html
- Charles C. Mann, 'The Birth of Religion: The World's First. Temple' trên National Geographic, June 2011
- 'Gobekli Tepe' - https://en.wikipedia.org/wiki/G%C3%B6bekli_Tepe

*Bài này đã đăng trên tạp chí Văn hoá Nghệ an, số tháng 2.2018


*Xem thêm Youtube: 
https://www.youtube.com/watch?v=vXJc-Y3Mf5w&t=3950s





Không có nhận xét nào:

Đăng nhận xét