Hà Vũ Trọng lược thuật
Giới
khảo cổ từ lâu đều cho rằng nông nghiệp là tiền thân quan trọng của tôn giáo có
tổ chức, của thuyết định cư, và sự phức hợp xã hội. Nhưng sự kiện phát hiện khảo
cổ vào năm 1995 ở Gobekli Tepe, một di tích có niên đại 12.000 năm ở Thổ Nhĩ Kì
đã cho thấy rằng tôn giáo có tổ chức đã diễn ra trước khi có nông nghiệp. Quần
thể đền thờ Gobekli Tepe rất quy mô được tạo thành từ nhiều cột đá khổng lồ khắc
chạm tinh vi, trang trí và xếp thành những vòng tròn, chắc chắn là ngôi đền cổ
nhất thế giới. Các nhà khảo cổ cho rằng Gobekli Tepe là một trung tâm thờ phượng
thiêng và đầy đủ cơ sở mang tính vũ trụ luận và hệ tư tưởng mà chúng ta công nhận
là tôn giáo có tổ chức. Việc nghiên cứu còn đang tiếp tục vì còn rất nhiều thứ để
phám phá. Niên đại 12.000 năm của ngôi đền Gobekli Tepe, con số này cũng hàm
nghĩa rằng lịch sử văn minh nhân loại phải được viết lại.
Ở phía bắc thị trấn Urfa, được cho là nơi ra đời của
nhà tiên tri Abraham, đất đai nhấp nhô dẫn
vào vùng sơn cước của dãy núi chạy qua miền nam Thổ Nhĩ Kì, nơi đây là nguồn của
Sông Tigris và Sông Euphrates nổi tiếng. Cách 12 cây số về phía đông bắc của thị
trấn này, gần biên giới Syria, là một sườn núi dài với một cái chóp tròn mà dân
địa phương gọi là Gobekli Tepe, nghĩa là Đồi Bụng Bầu. Quả đồi này là một cái gò
nhân tạo hơi tròn, đường kính khoảng 300m, độ cao 15m, và trải rộng trên một diện
tích khoảng 12 hecta trên cao nguyên Anatolia.
Vào những năm 1960 các nhà khảo cổ Đại học Chicago
đã tới khảo sát vùng này, thấy trên ngọn đồi rải rác mấy phiến đá vôi, họ cho đây
này là khu mộ của quân đội thời Byzantine, và kết luận Gobekli Tepe không đáng
quan tâm. Khoảng ba thập niên sau, Klaus Schmidt thuộc viện Khảo cổ Đức ở Istanbul
đã tới khảo sát lại địa điểm này, và nhận ra đây là địa điểm thời Đá Mới quan
trọng, năm 1996 ông là người tiên phong và chỉ đạo tiến hành khai quật quả đồi
này tại Gobekli Tepe từ 1996 cho tới khi ông qua đời vào năm 2014. Suốt 20 năm
công việc kiên trì của Giáo sư Schmidt đã chứng minh cho thế giới biết rằng di
tích cổ thời Đá Mới này là quần thể ngôi đền cổ nhất thế giới, cổ hơn bảy ngàn
năm so với Kim tự tháp, cổ hơn sáu ngàn năm so với nền văn minh Sumeria, và lớn
tuổi hơn một ngàn năm so với những bức tường Jericho trước đây được cho là kiến
trúc cổ nhất thế giới. Göbekli Tepe
được coi là khám phá khảo cổ có tầm quan trọng nhất vì nó làm thay đổi sâu sắc
tầm hiểu biết về một giai đoạn chủ
chốt trong dòng
phát triển của xã hội nhân loại.
Bản vẽ tái cấu trúc cảnh xây dựng Đền
Gobekli Tepe. (National Geographic)
Địa điểm này bước đầu khai quật trong diện tích khoảng 4000m2, phát hiện được 40 cột
đá hình chữ T quây thành bốn vòng tròn có đường kính từ 10-30m, nhưng đây mới
chỉ là 5% trong quần thể phức hợp tới nay được phát lộ. Radar dò lòng đất cho
thấy ít nhất còn có hơn 250 cột đá xếp thành 20
vòng tròn vẫn còn vùi chôn trong lòng đất, mở rộng thêm hơn 10 hecta nữa
trong di tích cổ có diện tích 12 hecta này. Những kiến trúc bằng đá quây tròn
này có niên đại cách đây 12.000 năm, có trước nông nghiệp, và đầu tiên trên thế
giới, trước khi phát minh ra đồ gốm, và kim loại. Gobekli Tepe do xã hội săn bắn
hái lượm xây dựng vào thời đại mà vùng này sinh thái trù phú hơn ngày nay và có
nhiều loại thú vật sinh sống. Không tìm thấy dấu vết cư dân sống ở khu vực
Gobekli Tepe, chứng tỏ đây là một kiến trúc thờ phượng thiêng liêng mà các nhóm
hay các bộ lạc săn bắn hái lượm tập hợp lại vào những chu kì trong năm để tế lễ
và liên hoan ca múa. Nhiều trụ đá vôi ở đền thờ này nặng từ 15 – 20 tấn (một số
lên tới 50 tấn), các nhà khảo cổ ước đoán lực lượng nhân công ít nhất phải từ
500 người trở lên biết cắt đá từ mỏ khai thác cách đó một cây số và vận chuyển
chúng tới địa điểm này.
Tới nay, chỉ có 5% di tích Gobekli Tepe đã được khai quật trong tổng thể diện tích hơn 20 hecta, phần còn lại, theo Giáo sư Schmidt đề nghị dành cho thế hệ tương lai khi có đủ điều kiện tiến bộ hơn.
Toàn cảnh 4 cụm di tích, phù điêu trên
cột chính của mỗi cụm miêu tả những vật tổ khác nhau như: A: Rắn. B: Cáo; C:
Heo rừng. D: Chim. (Hình của Viện Khảo cổ Đức)
Kết cấu những công trình cự thạch này chủ yếu theo bố
cục quây tròn hoặc hình ovan, thường được nối liền với nhau bằng những bức tường
bằng gạch khối trát vữa hồ đất sét để vây những không gian bên trong và bên
ngoài. Những cột đá quay mặt vào trung tâm vòng tròn, như đang trong ‘cuộc gặp
mặt hoặc nhảy múa’, có lẽ miêu tả một nghi lễ tôn giáo. Ở trung tâm của vòng
tròn có hai cột chính xếp hình chữ T cao hơn đứng đối mặt nhau. Ở bên trong có
những dãy ghế đá dài thiết kế để ngồi bao quanh. Nhiều cột đá được trang trí bằng
những tượng hình (pictograms) trừu tượng là những biểu tượng thiêng liêng cùng
với những phù điêu thú vật miêu tả những loài thú có vú như sư tử, bò mộng, heo
rừng, cáo, linh dương và lừa; rắn và các loài bò sát, những côn trùng như bọ cạp
và nhện; những loài chim, đặc biệt là kên kên. Chim kên kên nổi bật trong hình
tượng của văn hoá Catalhoyuk và Jericho, mà trong văn hoá Đá Mới vùng Anatolia
và Cận Đông, người chết được phơi ra cho các loài kên kên và các loài chim khác
rỉa thịt. Đầu sọ người chết đôi khi được lấy ra và bảo lưu, là dấu hiệu của sự
thờ phượng tổ tiên. Năm 2017 ở Gobekli Tepe mới phát hiện thấy một số sọ người với
những dấu vạch khắc được xem như bằng chứng sớm nhất về tục thờ cúng sọ người
chết của thời Đá Mới. Như vậy, đây là một hình thức sớm nhất của thiên táng hay
điểu táng, vẫn còn được các Phật tử Tây Tạng và Zoroastrian thực hành ở Iran và
Ấn Độ. Schmidt đã từng cho rằng Gobekli Tepe là trung tâm thờ phượng người chết,
và những thú vật chạm khắc là để bảo vệ người chết hoặc trấn an thú dữ hoặc biến
chúng thành những vật tổ.
Không ảnh một cụm đền Gobekli Tepe
Một số rất ít hình tượng người xuất hiện trong nghệ
thuật ở Gobekli Tepe. Tuy nhiên, một số cột đá hình chữ T có khắc những cánh
tay ở nửa cột phần dưới, cho thấy chúng
có đặc tính nhân hình, có thể xem như hình tượng những shaman hay tổ tiên được tôn
kính, hoặc đại diện cho những đấng siêu nhiên. Không có dấu vết các loài động vật
hay thực vật được thuần hoá. Những kiến trúc vòng tròn này đánh dấu thời kì
chuyển tiếp từ săn bắn-hái lượm sang những xã hội nông nghiệp trong thiên kỉ 9
và 10 ở vùng Cận Đông. Và khoảng đầu thiên niên kỉ thứ 8 TCN, ngôi đền Gobekli
Tepe mất đi tầm quan trọng của nó do sự xuất hiện của nông nghiệp và chăn nuôi
mang lại những thực tế mới cho đời sống con người trong khu vực này. Nhưng quần thể đền thờ này không chỉ bị
bỏ rơi và bị quên lãng dần dần hay bị phá huỷ bởi nhiều yếu tố, mà thay vào đó,
mỗi cụm đền thờ đã cố tình được chôn vùi dưới những lớp đá vụn với số lượng rất
quy mô đắp thành ‘Đồi Bụng Bầu’ Gobekli Tepe như ta thấy ngày nay. Nguyên nhân
chúng bị chôn vùi vẫn chưa được biết, thế nhưng chắc chắc là chúng được bảo tồn
dành cho hậu thế.
Gobekli Tepe và huyền thoại vườn
địa đàng Eden
Vùng cao
nguyên Gobekli Tepe có thể đóng một vai trò trong những huyền thoại về thuở ban
đầu. Truyền thống Sumeria cho rằng tri thức về nông nghiệp, chăn nuôi và đan
dệt đã đem nhân loại ra khỏi quả đồi thiêng liêng ‘Du-Ku’ là nơi mà các vị thần
Anunna cư ngụ. Nhiều vị thần rất cổ sơ này thậm chí không có tên riêng, một số
trong đó được đồng nhất với những vị thần nông nghiệp như thần ngũ cốc, thần
gia súc, thần gió, nữ thần đan dệt, thần sông ngòi… Klaus Schmidt cho rằng Gobekli là nguồn gốc
của những huyền thoại này. Nhiều phù điêu và tượng rõ ràng miêu tả những nhân vật
thần thoại mà rất có thể người Sumer về sau còn lưu giữ kí ức về Gobekli và
những vùng quanh đó như là nguồn mạch tri thức của họ và họ đã tưởng nhớ tới
những vị thần cổ sơ.
Những học
giả Kinh thánh đã gắn liền Gobekli Tepe với huyền thoại về địa đàng Eden. Họ lí
giải huyền thoại này liên quan tới sự chuyển tiếp từ xã hội săn bắn-hái lượm
sang xã hội nông nghiệp. Ta có thể cho rằng lối sống săn bắn hái lượm vốn thoải
mái và êm đềm, ít ra ở những vùng tài nguyên trù phú. Còn nông nghiệp, trái
lại, liên quan tới nhiều công sức canh tác mà khi khởi đầu có lẽ không dễ sản
sinh hoa lợi nhiều cho lắm. Đánh mất địa đàng Eden nghĩa là sự chuyển mình sang
nông nghiệp, và đây có thể là kí ức về những gì xảy ra ở vùng cao nguyên
Gobekli Tepe. Thượng Đế phán với Adam: ‘Đất
sẽ bị rủa sả vì ngươi; trọn đời ngươi phải chịu khó nhọc mới có vật đất sinh ra
mà ăn’. Vị trí Gobekli Tepe nằm trong khu vực Lưỡi liềm Phì
nhiêu khớp với ý tưởng định vị vườn địa đàng Eden được Kinh Thánh miêu tả. Một số nhà nghiên cứu tin rằng việc xây dựng Göbekli Tepe
có thể đã góp phần vào sự phát triển nền văn minh đô thị sau đó. Như nhà khảo cổ tiên phong Claus Schmidt đã nói: ‘Đầu tiên là đền thờ,
rồi mới tới đô thị.’ Như
vậy, thuở bình minh của văn minh nhân loại đã hừng sáng trên một đỉnh đồi ở phía Nam Thổ Nhĩ Kì.
Cột vật tổ ở
Gobekli Tepe, cao 1.9m, khai quật vào năm 2010, phần dưới có hình tượng người mẹ
sinh đẻ và đứa con, hai bên có cặp rắn.
Tượng Một Shaman Urfa tìm thấy ở Gobekli Tepe là tượng đá vôi cổ nhất
thế giới có kích thước người thật. Hai mắt được miêu tả bằng đá vỏ chai màu
đen.
Điêu khắc người chim-rắn ở đền Gobekli Tepe
Tham khảo:
-Sandra Scham, 'The World's First Temple' - Volum 61, No. 6 Nov/Dec 2008 https://archive.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html
- Charles C. Mann, 'The Birth of Religion: The World's First. Temple' trên National Geographic, June 2011
- 'Gobekli Tepe' - https://en.wikipedia.org/wiki/G%C3%B6bekli_Tepe
*Bài này đã đăng trên tạp chí Văn hoá Nghệ an, số tháng 2.2018
*Xem thêm Youtube:
https://www.youtube.com/watch?v=vXJc-Y3Mf5w&t=3950s
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét