Hà Vũ Trọng dịch
François Cheng (Trình Bão Nhất 程抱一) sinh năm 1929 tại Giang Tây, sang Pháp năm 1949, là nhà thơ, nhà văn, nhà thư pháp, ông đã sống ở Paris hơn 60 năm, tác giả của nhiều tác phẩm bằng tiếng Pháp: gồm 10 tập thơ và nhiều sách về hội hoạ, mĩ học, thi pháp Trung Hoa, và nhiều tiểu thuyết, cũng là dịch giả của một số nhà thơ lớn của Pháp sang tiếng Trung. Năm 2001, Francois Cheng được tặng Giải thưởng Lớn của Cộng đồng Pháp Ngữ (Grand Prix de la Francophonie), sang năm 2002 ông trở thành Viện sĩ gốc Á đầu tiên của Viện Hàn lâm Pháp (Académie Francaise).
Trầm tư thứ nhất
Trong một thời đại đầy dẫy khổ đau, bạo lực mù quáng, thiên tai và thảm hoạ sinh thái
toàn cầu, việc nói về cái đẹp có thể trở nên không thích hợp, không đúng đắn,
thậm chí khiêu khích—gần như giật gân. Nhưng chính vì lí do đó chúng ta thấy rằng
cái đẹp, như là điều đối lập với cái ác, cái đẹp thực sự nằm ở cực đối diện của
một thực tại mà chúng ta phải đối mặt. Tôi tin rằng nhiệm vụ khẩn cấp và thường
xuyên của chúng ta là phải nhìn thẳng vào hai bí ẩn này vốn tạo thành hai cực của
thế giới đời sống: ở một đầu là cái ác; ở đầu kia là cái đẹp.
Chúng
ta biết cái ác là gì, đặc biệt cái ác mà con người gây ra cho đồng loại. Do trí
thông minh và tự do của mình, khi con người rơi vào hận thù và tàn bạo, họ có
thể chìm xuống những vực thẳm không đáy, mà ngay cả loài thú dữ nhất cũng không
làm được. Trong đó có một bí ẩn ám ảnh lương tâm của chúng ta,
gây ra một vết thương dường như không thể chữa lành.
Cái đẹp, chúng ta cũng biết là gì. Tuy
nhiên, chỉ cần suy ngẫm một chút, chúng ta không thể không ngạc nhiên: vũ trụ không bắt
buộc phải đẹp, thế nhưng nó vẫn đẹp. Dựa
trên quan sát này, vẻ đẹp của thế giới, bất chấp mọi thảm hoạ, cũng hiện ra với
chúng ta như một bí ẩn.
Sự tồn tại của cái đẹp có ý nghĩa gì đối với
sự tồn tại của chính chúng ta? Và trước cái ác, câu nói của Dostoyevsky, “Cái đẹp cứu rỗi thế giới,” có ý nghĩa gì? Cái ác và cái đẹp: đó là hai thách thức mà
chúng ta phải đối diện. Đừng quên rằng cái xấu và
cái đẹp không chỉ nằm ở hai cực đối lập: chúng đôi khi còn đan xen vào nhau.
Bởi vì chỉ ở cuối trục của nó, cái đẹp mới không thể bị cái ác biến thành một
công cụ của sự lừa dối, thống trị, hoặc cái chết. Khi một cái đẹp không được xây dựng
trên cái thiện thì nó có còn được coi là “đẹp” không? Liệu
cái đẹp chân chính có phải là cái thiện? Một cách trực giác, chúng ta biết
rằng việc phân biệt cái đẹp thật với cái đẹp giả là một phần nhiệm vụ của chúng
ta. Những gì đang bị de doạ không gì khác ngoài sự thật về số phận con người, một
số phận liên quan đến những sự kiện cơ bản về tự do của chúng ta.
Có
lẽ đáng để tôi dừng lại một chút ở đây để đưa ra lí do sâu xa hơn khiến tôi đề
cập đến vấn đề cái đẹp và không bỏ qua vấn đề cái ác. Bởi vì ngay từ khi còn nhỏ,
trong khoảng ba, bốn năm, tôi đã bị “sét đánh” bởi hai hiện tượng cực đoan này.
Cái đẹp đã đến trước.
Tổ
tiên tôi có quê gốc ở tỉnh Giang Tây, nơi có dãy Lư Sơn. Mỗi năm vào mùa hè,
cha mẹ tôi đều dẫn chúng tôi đến đó để nghỉ mát. Lư Sơn thuộc một dãy núi, có độ
cao gần một nghìn năm trăm mét, nằm ở vị trí cao, một bên nhìn ra sông Dương Tử
và bên kia là hồ Bà Dương.
Do
vị trí đặc biệt, nơi đây được coi là một trong những địa điểm đẹp nhất Trung Quốc.
Do đó, trong suốt khoảng mười lăm thế kỉ, nơi đây đã thu hút các thiền
sư, hoà thượng, thi nhân và hoạ sĩ. Khi được người phương Tây phát hiện, đặc biệt
là các nhà truyền giáo Tin Lành, vào cuối thế kỉ 19, nơi đây đã trở thành khu
nghỉ dưỡng của họ. Họ tập trung quanh một ngọn đồi trung tâm, rải rác những
ngôi nhà gỗ và nhà nghỉ. Mặc dù có những di tích cổ và những ngôi nhà hiện đại,
Lư Sơn vẫn tiếp tục có sức hấp dẫn mạnh mẽ. Những ngọn núi xung quanh vẫn giữ
nguyên vẻ đẹp nguyên sơ, một vẻ đẹp mà truyền thống mô tả là huyền bí, đến mức
câu nói của người Trung Quốc, “vẻ đẹp Lư Sơn” mang nghĩa “sự huyền bí khôn dò.”
Trương Đại Thiên, Lư Sơn toàn cảnh
Tôi sẽ không mô tả vẻ đẹp này dài dòng. Nói ngắn gọn rằng nó bắt nguồn từ
một vị trí đặc biệt, như vừa đề cập, điều này khiến mang lại nhiều góc nhìn mới
mẻ và những trò chơi ánh sáng biến hoá vô tận. Vẻ đẹp của nó cũng bắt nguồn từ
những lúc mây mù sương che khuất hoặc hiển lộ một “Lư Sơn chân diện mục” ; từ
những tảng đá kì dị hoà quyện với thảm thực vật dày đặc và đa dạng, từ những
thác nước và dòng suối chảy tạo ra một bản nhạc không ngừng suốt ngày
đêm qua bốn mùa. Vào những đêm hè giữa dòng Trường Giang và dải Ngân Hà, đom
đóm thắp sáng, núi rừng toả nồng hương tinh dầu của mọi loại cây cối; những con thú
hoang say sưa bừng dậy đắm mình trong ánh trăng, những con rắn cũng trải dài lớp
da lượt là của chúng, lũ ếch rải những hạt ngọc trai, giữa hai tiếng kêu, đàn chim
phóng ra như những mũi tên đen tuyền…
Tôi
không có ý mô tả phong cảnh. Tôi chỉ muốn nói rằng Thiên nhiên, qua Lư Sơn, với
tất cả sự hiện diện đáng sợ của nó, đã phô bày trước đứa bé sáu hoặc bảy tuổi
là tôi khi ấy, như một bí mật vô tận, và trên hết, như một cơn mê đắm không thể
cưỡng lại. Dường như nó gọi tôi tham gia vào cuộc phiêu lưu của nó, và tiếng gọi
đó đã làm tôi choáng ngợp, khiến tôi gục ngã. Dù tôi còn trẻ, tôi cũng nhận thức
được rằng Thiên nhiên cũng ẩn chứa nhiều bạo lực và tàn nhẫn. Tuy nhiên, làm
sao tôi lại không nghe thấy thông điệp vang vọng bên trong mình: cái đẹp tồn tại!
Một lần nữa trong cái thế giới gần như nguyên sơ này, thông điệp đó sẽ sớm
được xác nhận bởi vẻ đẹp của thân thể con người, hay cụ thề hơn là thân thể phụ
nữ. Khi lang thang trên đường núi, tôi bắt gặp những cô gái phương Tây
mặc đồ bơi, họ đang đi tới những hồ nước được tạo thành bởi thác nước để tắm.
Những bộ đồ bơi vào thời đó rất kín đáo. Nhưng nhìn cảnh đôi vai trần và cặp
đùi trần dưới ánh nắng mùa hè, thật là sốc! Chưa kể tiếng cười vui vẻ của những
cô gái trẻ đó đáp lại tiếng gầm thét của thác nước! Có vẻ như ở đây, Thiên nhiên
đã tìm thấy một ngôn ngữ riêng để ca ngợi nó. Ca ngợi—đó chính là chiếc chìa
khoá. Con người cần phải tạo ra thứ gì đó từ vẻ đẹp này mà Thiên nhiên đã ban tặng.
Tôi
đã sớm khám phá ra điều kì diệu đó mang tên Nghệ thuật. Mắt mở to, tôi bắt đầu
nhìn chăm chú hơn vào hội họa Trung Quốc, chúng tái hiện một cách tuyệt vời những
cảnh mây và sương mù trên núi. Và, một khám phá trong những khám phá: tôi đã sớm
tình cờ phát hiện ra một loại hội hoạ khác. Một trong những người dì của tôi trở
về từ Pháp, đã mang đến cho chúng tôi những ấn bản tranh từ Bảo tàng Louvre và
những nơi khác. Tôi bị sốc một lần nữa khi nhìn thấy hình ảnh phụ nữ khoả thân được
thể hiện một cách đầy nhục cảm và lí tưởng: những nữ thần Vệ nữ Hi Lạp, những
người mẫu của Botticelli, Titian và đặc biệt, gần gũi hơn với chúng tôi, là Chassériau,
Ingres. bức "Nguồn suối" (La Source) của
Ingres mang tính biểu tượng đã thấm sâu vào trí tưởng tượng của đứa bé, khiến
nó rơi nước mắt, làm xao động dòng máu.
Dominique Ingres, Suối nguồn
Lúc đó là cuối năm 1936. Chưa đầy một năm sau, chiến tranh Trung-Nhật
bùng nổ. Những kẻ xâm lược Nhật Bản dự tính cuộc chiến sẽ ngắn ngủi, nhưng sự kháng cự của người Trung Quốc đã khiến họ bất ngờ. Khi, sau vài tháng, họ chiếm
được thủ đô, một cuộc thảm sát kinh hoàng ở Nam Kinh diễn ra. Tôi vừa tròn tám tuổi.
Chỉ
trong hai hoặc ba tháng, quân đội Nhật Bản, điên cuồng, đã thành công trong việc
giết chết ba trăm nghìn người, bằng những phương thức tàn bạo và khác nhau: xả
súng máy vào những đám đông đang chạy trốn; hành quyết hàng loạt bằng cách chém
đầu bằng kiếm; ném thường dân vô tội xuống những cái hố lớn rồi chôn sống.
Những
cảnh kinh hoàng khác: lính tù binh Trung Quốc bị bắt trói đứng vào các cột để
lính Nhật tập dùng lưỡi lê. Lính Nhật, xếp thành một hàng, đối mặt với họ. Lần
lượt, từng người lính bước ra khỏi hàng, hét lớn và đâm lưỡi lê vào máu thịt
người sống…
Cũng kinh khủng không kém là số phận dành cho phụ nữ: hiếp dâm cá nhân,
hiếp dâm tập thể thường kèm theo hành vi cắt xẻo, và giết người. Một trong những
cơn cuồng trí của lính hiếp dâm: chụp ảnh người phụ nữ bị cưỡng hiếp và bắt cô
ta phải đứng trần truồng cạnh mình. Một số bức ảnh đó đã được công bố trong các
tài liệu Trung Quốc tố cáo tội ác của Nhật Bản. Từ đó trở đi, trong tiềm thức của
đứa trẻ tám tuổi như tôi, chồng thêm lên hình ảnh vẻ đẹp lí tưởng bức tranh "Nguồn suối" của Ingres là hình ảnh người phụ nữ bị xâm hại, bị
thương tật bởi kẻ bạo hành.
Khi
gợi lên những sự kiện lịch sử này, tôi hoàn toàn không muốn ám chỉ rằng những
hành động tàn bạo là riêng biệt của một dân tộc nào. Sau đó, tôi có thời gian để
tìm hiểu về lịch sử Trung Quốc và thế giới. Tôi biết rằng cái ác, khả năng làm
điều ác, là một thực tế phổ quát thuộc về toàn thể nhân loại.
Hai
hiện tượng nổi bật và cực đoan này giờ đây liên tục ám ảnh nhận thức của tôi.
Sau này, tôi dễ dàng nhận ra rằng cái ác và cái đẹp là hai thái cực của thế giới đời sống, tức là thực tế. Vì vậy, tôi biết rằng, từ nay trở đi, tôi sẽ phải chấp nhận
cả hai đầu thái cực này: nếu chỉ xử lí một đầu này mà bỏ qua đầu kia, chân lí của
tôi sẽ không có giá trị. Bằng trực giác, tôi hiểu rằng nếu không có cái đẹp, cuộc
đời có lẽ không đáng sống, và mặt khác, một hình thức cái ác nhất định xuất
phát chính từ việc sử dụng cái đẹp một cách vô cùng bại hoại.
Đây
là lí do tại sao hôm nay tôi đến trước mặt các bạn, rất muộn màng trong cuộc đời
tôi, để xem xét vấn đề về cái đẹp, mà không quên sự tồn tại của cái ác. Tôi biết
đây là một nhiệm vụ khó khăn và bạc bẽo. Trong thời đại hỗn loạn về những giá
trị, người ta cho rằng thà giễu cợt, hoài nghi, châm biếm, thất vọng hoặc thờ
ơ. Sự can đảm đối mặt với nhiệm vụ này, tôi cho rằng, xuất phát từ mong muốn của
tôi để thực hiện một nghĩa vụ đối với những người đã khuất, đang đau khổ, cũng
như những người trong tương lai.
Tuy
nhiên, tôi phải thừa nhận rằng mình đầy nghi ngại, nếu không muốn nói là khắc
khoải? Đứng trước mặt các bạn, tôi lo sợ rằng những câu hỏi mà các bạn đặt ra mặc
dù tôi thấy hợp lí, như: “Bạn đang trình bày từ quan điểm nào? Bạn xuất phát từ
vị trí nào? Bạn dựa vào sự hợp pháp nào?” Đối với những câu hỏi như vậy, tôi trả
lời một cách rất đơn giản rằng tôi không có tư cách đặc biệt nào. Tôi chỉ tuân
theo một quy tắc duy nhất: không bỏ qua bất cứ điều gì tạo nên một phần của đời
sống; không bao giờ từ chối lắng nghe người khác, và suy nghĩ độc lập.
Không
thể phủ nhận rằng tôi đến từ một vùng đất và một nền văn hoá nhất định. Hiểu rõ
hơn về về nền văn hoá này, tôi tự giao cho mình nhiệm vụ trình bày mặt tốt nhất
của nó. Nhưng do đời sống lưu vong đã khiến tôi trở thành một người không thuộc
về nơi nào, hoặc thuộc về mọi nơi. Vì vậy, tôi không nói dưới danh nghĩa cho một
truyền thống hay một lí tưởng nào đó được truyền lại từ những bậc tiền bối mà
danh sách có giới hạn, càng không phải là một siêu hình học đã được định sẵn,
hoặc một niềm tin cố định.
Thay
vào đó, tôi tự nhận mình là một nhà hiện tượng học có phần ngây thơ, người quan sát và
chất vấn không chỉ những sự kiện đã được lí tính phát hiện và xác định, mà còn
về những gì ẩn giấu và bao hàm, chúng nảy sinh theo những cách không tiên liệu
và bất ngờ, hiện xuất như một món quà và lời hứa. Tôi nhận thức rằng, trong thế
giới vật chất, người ta có thể và cần phải thiết lập các định lí. Nhưng mặt
khác, tôi biết rằng trong lĩnh vực đời sống, chúng ta nên học cách nắm bắt các
hiện tượng khi chúng xảy ra, mỗi lần là độc nhất, khi chúng tự hiển hiện thuận
theo Đạo, tức là đang hướng tới đời sống khai phóng. Bên cạnh việc suy tư, công việc tôi phải
hoàn thành bao gồm việc đào sâu trong bản thân khả năng tiếp thu. Chỉ có một
thái độ tiếp nhận – “làm khe nước cho thế giới” (vi thiên hạ khê) như Lão Tử nói – chứ không phải thái độ chinh phục,
mới cho phép chúng ta, tôi tin chắc, tiếp nhận được một phần chân lí từ đời sống
khai phóng.
Khi phát âm từ này, chân lí, một câu hỏi hiện lên trong đầu:
Tôi đề xuất suy tư về cái đẹp, tốt lắm, nhưng liệu có chính đáng khi trình bày
nó như là biểu hiện tối cao của thế giới được sáng tạo? Nếu chúng ta dựa vào truyền
thống Plato, thì chẳng phải sự thật—hay chân lí—trong thế giới Ý niệm, phải chiếm
vị trí cao nhất hay sao? Và lập tức theo sau chân lí, chẳng phải dành cho cái
thiện hoặc sự tốt lành hay sao? Câu hỏi này dù chính đáng đến đâu, vẫn phải
theo cùng chúng ta trong suốt những suy tư. Trong quá trình phát triển các ý tưởng
về cái đẹp, chúng ta sẽ phải cố gắng biện minh cho nó dựa trên các khái niệm về
sự thật và sự tốt lành.
Bây giờ, hãy bắt đầu bằng cách tiến hành điều sau
đây. Rằng sự thật, hay chân lí là điều cơ bản dường như hiển nhiên với chúng
ta. Bởi vì thế giới đời sống tồn tại nên phải có một chân lí tồn tại cho thực tại
ấy, về tổng thể, có thể hoạt động. Còn về cái thiện, hay sự tốt lành, chúng ta
cũng hiểu sự cần thiết của nó. Để thế giới đời sống này tiếp tục tồn tại, phải
có một mức độ tối thiểu của sự tốt đẹp, nếu không, chúng ta có nguy cơ giết nhau
đến người cuối cùng, và mọi thứ sẽ trở nên vô nghĩa. Còn cái đẹp thì sao? Nó tồn
tại, mà sự tồn tại của nó ngay khi thoạt nhìn dường như không cần thiết chút
nào. Nó hiện diện khắp nơi, kiên trì, thấm nhuần, trong khi vẫn tạo ra ấn tượng
là thừa thãi. Đó là bí ẩn của nó: nó ở đó, trước mắt chúng ta, là bí ẩn lớn nhất.
Chúng ta có thể tưởng tượng một thế giới chỉ có sự thật mà không hề chạm tới một chút ý
niệm nào về cái đẹp. Đây sẽ chỉ là một thế giới chức năng, nơi các yếu tố không
phân biệt, đồng nhất, chuyển động theo cách hoàn toàn có thể hoán đổi cho nhau.
Chúng ta sẽ phải đối phó với một trật tự của những “robot” chứ không phải trật
tự của đời sống. Thực tế, các trại tập trung của thế kỉ hai mươi đã cho chúng
ta một hình ảnh khủng khiếp về thứ “trật tự” này.
Để đời sống tồn tại, phải có sự phân hoá của các yếu
tố. Khi nó tiến hoá, bằng cách trở nên ngày càng phức hợp, sự phân hoá này dẫn
đến tính độc nhất của mỗi sinh vật. Điều này phù hợp với quy luật của đời sống,
có nghĩa rằng mỗi sinh vật tạo thành một đơn vị hữu cơ cụ thể và đồng thời sở hữu
tiềm năng phát triển và biến đổi. Đây là cách mà cuộc phiêu lưu bao la của đời
sống đã tạo ra từng ngọn cỏ, từng bông hoa, mỗi người chúng ta, mọi người, đều độc
đáo và không thể thay thế. Sự thật này quá hiển nhiên đến nỗi chúng ta không
còn ngạc nhiên nữa. Tuy nhiên, cá nhân tôi vẫn là người luôn thấy ngạc nhiên.
Khi tuổi tác tăng lên, thay vì cảm thấy thất vọng, tôi vẫn tiếp tục ngạc nhiên.
Tại sao tôi không nói ra điều đó: nó không bao giờ ngừng làm tôi vui sướng, bởi
vì tôi biết rằng tính độc đáo của những sinh vật, của mỗi sinh vật, là một món
quà quý giá.
Đôi khi tôi tưởng tượng mọi thứ diễn ra hơi khác một
chút, tự nhủ rằng sự phân hoá các nguyên tố có thể đã được thực hiện theo những
hạng mục lớn. Chẳng hạn, có thể có hạng mục hoa, nhưng với tất cả các loại hoa giống
nhau, hoặc hạng mục chim, nhưng với tất cả các loài chim giống nhau, hạng mục
đàn ông, hạng mục đàn bà, vv…
Nhưng không, có bông hoa này, con chim
này, người đàn ông này, người phụ nữ này. Do đó, theo trật tự vật chất, ở cấp độ
chức năng, chúng ta có thể thiết lập các định lí; đối với trật tự của đời sống,
mọi sự thống nhất luôn luôn là độc nhất. Chúng ta phải nói thêm ở đây rằng nếu
mỗi cá thể là độc nhất, thì ở mức độ mà tất cả những cá thể khác cũng là độc nhất.
Nếu tôi là cá thể độc nhất, và nếu mọi cá thể khác đều giống hệt nhau, thì tôi
sẽ chẳng là gì hơn một mẫu vật kì lạ, thích hợp để trưng bày trong tủ kính bảo
tàng. Tính độc nhất của mỗi cá nhân chỉ có thể hình thành, khẳng định, dần dần
bộc lộ và cuối cùng có được ý nghĩa nhờ vào tính độc nhất của những cá thể khác.
Đó chính là điều kiện cho một đời sống khai phóng. Chính trong điều kiện này mà
một đời sống khai phóng không bị nguy cơ nhốt kín trong một chủ nghĩa ái kỉ chết
người. Mọi tính độc nhất thực sự đều kêu nài những sự độc nhất khác, nó chỉ
mong mỏi những sự độc nhất khác.
Tính độc đáo được xác nhận cả trong không gian lẫn
thời gian. Trong không gian, các cá thể nhận ra nhau và phân biệt nhau qua sự độc
đáo của chúng. Trong thời gian, mỗi giai đoạn, mỗi trải nghiệm của mỗi cá thể,
đều mang dấu ấn của sự độc đáo. Ý niệm về những khoảnh khắc độc nhất này, nếu
chúng hạnh phúc và đẹp đẽ, đánh thức trong chúng ta những cảm xúc sâu sắc đi
kèm với nỗi hoài niệm vô tận. Chúng ta phải chấp nhận rằng sự độc nhất của mỗi
khoảnh khắc gắn liền với thân phận chúng ta là những sinh linh hữu hạn; đó là lời
nhắc nhở chúng ta liên tục. Đó là lí do tại sao vẻ đẹp dường như luôn mang tính
bi kịch, vì chúng ta bị ám ảnh bởi nhận thức rằng mọi vẻ đẹp đều phù du. Đây
cũng là cơ hội để chúng ta nhấn mạnh mọi vẻ đẹp đều có mối liên hệ chặt chẽ với
sự độc nhất của khoảnh khắc. Một vẻ đẹp thực sự không thể là một trạng thái đóng
băng vĩnh viễn. Sự xuất hiện của nó, sự hiện diện của nó, luôn tạo thành một
khoảnh khắc độc nhất; đó là cách tồn tại của nó. Vì mỗi cá thể là độc nhất, mỗi
khoảnh khắc của nó cũng độc nhất. Bởi vì mỗi cá thể là độc nhất, mỗi khoảnh khắc
của nó cũng độc nhất, vẻ đẹp của nó nằm trong sự thúc đẩy tức thời hướng tới
cái đẹp, được làm mới không ngừng, và mỗi lần đều mới mẻ.
Trong mắt tôi, tính độc đáo chính là nơi bắt đầu khả
thể của cái đẹp: hữu thể không còn là một cỗ máy giữa những cỗ máy khác, cũng
không chỉ là một hình bóng giữa những hình bóng khác. Sự độc đáo biến mỗi hữu
thể thành một sựvhiện diện, giống như một bông hoa hay một cái cây, theo thời
gian, luôn hướng tới sự lộng lẫy trọn vẹn của nó, đó chính là định nghĩa về cái
đẹp.
Khi hiện diện, mỗi hữu thể đều tiềm ẩn khả năng đạt
được cái đẹp, và đặc biệt là “khao khát cái đẹp”. Nhìn thoáng qua, thế giới chỉ
là một tập hợp những hình tượng đông đảo; trên thực tế, nó đông đảo bởi một tập
hợp những sự có mặt. Tôi gần như nghĩ rằng mỗi sự có mặt không thể bị giảm thiểu
thành bất cứ điều gì khác, thể hiện sự siêu việt. Đối với hình tượng con người
một cách cụ thể hơn, tôi yêu thích và chấp nhận ý tưởng này của Henri Maldiney:
Từ mỗi khuôn mặt con người toả ra
một sự siêu việt không thể trở thành sở hữu, nó bao trùm và xuyên thấu chúng
ta. Sự siêu việt này không phải là một biểu hiện tâm lí đặc thù, mà do phẩm chất
tồn tại của mỗi khuôn mặt, chiều kích siêu hình của nó mang lại. Đó là sự siêu
việt của thực tại, đang tự hỏi trong nó, ánh chiếu trong nó, và chính trong câu
hỏi, nó là chiều kích kêu gọi của sự Khai phóng (l’Ouvert).
Từ thực tại này, khả năng nói “tôi” và “bạn” được ra
đời, khả năng ngôn ngữ được hình thành, và có lẽ cũng là khả năng yêu thương.
Nhưng để giữ vững chủ đề về cái đẹp, chúng ta nhận
thấy rằng bên trong sự hiện diện của mỗi hữu thể, và từ sự hiện diện này sang sự
hiện diện khác, hình thành một mạng lưới phức hợp của vòng tuần hoàn và kết nối.
Chính trong mạng lưới này là khát vọng mà mỗi hữu thể cảm nhận để mở ra với sự
trọn vẹn về sự hiện diện của mình trong thế giới. Một hữu thể càng ý thức nhiều
thì khát vọng này càng trở nên phong phú: khát vọng cho bản thân, khát vọng cho
tha nhân, khát vọng cho sự chuyển hoá theo nghĩa của sự biến hình. Và theo một
cách bí ẩn và huyền bí hơn, một khát vọng khác—khát vọng trở về tái hợp với cái
Khát vọng khởi thuỷ mà từ đó thế giới dường như phát sinh, trong chừng mực mà
vũ trụ này xuất hiện như một sự hiện diện trọn vẹn đầy vẻ lộng lẫy hiển lộ hoặc
ẩn giấu. Trong bối cảnh này, sự siêu việt của mỗi hữu thể mà chúng ta vừa nói đến
chỉ được phơi mở, chỉ có thể tồn tại trong mối quan hệ nâng cao và vượt qua nó. Sự siêu việt thực sự, một cách nghịch lí, nằm ở giữa, trong những gì
bùng nổ mạnh mẽ nhất khi sự trao đổi quyết định giữa các hữu thể và sự Bản thể (l'Être) diễn ra.
Trầm tư thứ hai
Trong Trầm tư trước, tôi
có nói rằng, bằng việc chuyển hoá những hữu thể thành sự hiện diện, tính độc
đáo làm cho cái đẹp trở nên khả thi. Điều này không ngăn cản chúng ta đặt ra
câu hỏi dai dẳng đó một lần nữa: thế giới không nhất thiết phải đẹp, nhưng nó
thực sự đẹp; điều đó có ý nghĩa gì với chúng ta? Liệu cái đẹp có phải chỉ là một
thứ thừa thãi, một cái gì đó được thêm vào, một phụ gia trang trí, kiểu như “quả
anh đào trên bánh cake”? Hay nó có nguồn gốc sâu xa hơn và tuân theo một chủ ý
mang tính chất bản thể hơn?
Thế giới khiến chúng ta kinh ngạc vì sự tráng lệ, và Thiên nhiên tự bộc lộ vẻ đẹp vốn
có là một sự thật được chứng minh qua trải nghiệm chung của chúng ta. Đừng quên
vẻ đẹp của khuôn mặt con người: khuôn mặt của những phụ nữ được các hoạ sĩ thời
Phục hưng tôn vinh; khuôn mặt người đàn ông được mô tả qua một số những thánh
tượng. Nếu chúng ta chỉ xét riêng về Thiên nhiên, sẽ không khó để nhận ra một số
yếu tố tạo nên cảm giác chung về cái đẹp mà tất cả chúng ta đều trải nghiệm: Sự
lộng lẫy của bầu trời đầy sao trong màn đêm xanh ngắt; vẻ tráng lệ của bình
minh và hoàng hôn ở khắp mọi nơi trên thế giới; vẻ uy nghi của một con sông lớn
chảy qua những hẻm đá và làm màu mỡ cho những đồng bằng; ngọn núi cao vươn lên
với đỉnh phủ đầy tuyết, những sườn đồi xanh tươi và những thung lũng đầy hoa; một
ốc đảo nở hoa giữa lòng sa mạc; một cây bách đứng giữa cánh đồng; vẻ đẹp ngoạn
mục của đàn linh dương trên thảo nguyên; đàn ngỗng trời bay trên mặt hồ.
Tất cả những cảnh này đều quá quen thuộc đến nỗi
chúng gần như trở thành những sáo mòn khiến làm giảm khả năng ngạc nhiên và
thích thú của chúng ta, trong khi mỗi cảnh riêng biệt, mỗi lần đều độc đáo, lẽ
ra nên mang đến cho chúng ta cơ hội nhìn thấy thế giới như thể lần đầu tiên,
như thể vào buổi bình minh của thế giới.
Ở đây, một câu hỏi đặt ra cho chúng ta. Vẻ đẹp tự
nhiên mà chúng ta quan sát—liệu nó có phải là một phẩm chất cơ bản, vốn có
trong vũ trụ tự sinh, hay là kết quả của sự tình cờ, ngẫu nhiên? Câu hỏi này là
hợp lí vì theo một số lí thuyết, sự sống chỉ đơn thuần là kết quả của cuộc gặp
gỡ ngẫu nhiên của các nguyên tố hoá học khác nhau. Như vậy, một thứ gì đó đã bắt
đầu chuyển động và đó là cách mà vật chất được ra đời. Một số lí thuyết mô tả sự
sống như một hiện tượng phụ, và để hình dung rõ hơn, như là một thứ “nấm mốc”
trên bề mặt của hành tinh, và mất hút như một hạt cát giữa đại dương bao la của
những thiên hà. Tuy nhiên, nấm mốc này bắt đầu
vận hành và tiến hoá, ngày càng phức tạp cho đến khi nó sản sinh ra trí tưởng
tượng và tinh thần. Không chỉ hài lòng ở việc vận hành, nó còn thành công trong
việc tự duy trì bằng cách thiết lập các quy luật di truyền. Không chỉ hài lòng
với việc di truyền, nó còn trở nên đẹp đẽ.
Thật đáng ngạc nhiên khi “nấm mốc” bắt đầu
hoạt động bằng cách tiến hoá. Càng ngạc nhiên hơn khi nó có thể tồn tại thông
qua việc tự di truyền. Nó có xu hướng, có thể nói là không thể cưỡng lại việc
hướng tới cái đẹp, thật kinh ngạc! Thế là, vào một ngày đẹp trời, vật chất đã
trở nên đẹp đẽ. Hay có lẽ, từ ban đầu, vật chất đã tiềm ẩn một hứa hẹn về cái đẹp,
một khả năng hướng tới cái đẹp?
Chúng ta sẽ
không tốn công vô ích để phân định giữa một lí thuyết “hoài nghi” (cynique) và một lí thuyết “truyền cảm hứng”
(inpirante) hơn. Điều quan trọng đối
với chúng ta là giữ trung thành với thực tại, với tất cả thực tại, phải đủ
khiêm tốn để đón nhận tất cả những thực kiện réo gọi chúng ta, và không để
chúng ta yên.
Chúng ta có thể quan sát một cách
khách quan rằng, thực tế, cảm nhận của chúng ta về cái thiêng liêng, cái thần
thánh, không chỉ đến từ việc nhận thức sự thật, tức là từ một điều gì đó tồn tại
và đảm bảo chức năng của nó mà còn đến nhiều hơn từ vẻ đẹp, tức là từ một cái
gì đó nổi bật với sự lộng lẫy bí ẩn, làm choáng ngợp và mê hoặc. Vũ trụ không
còn xuất hiện như một thứ sẵn có; nó tự bộc lộ như một món quà, nó mời gọi sự
công nhận và tôn vinh.
Trong tác phẩm La Parole
et la Beauté (Lời nói và vẻ đẹp), Alain Michel, giáo sư danh dự
tại Sorbonne, nói: “Như mọi triết gia Hi Lạp cổ đại đã tin tưởng, cái thiêng gắn
liền với cái đẹp.” Tất cả những văn bản tôn giáo vĩ đại đều đi cùng một hướng.
Không cần phải dẫn chứng, chúng ta có thể tự quan sát điều này. Chẳng phải sự
hiện diện của một ngọn núi cao vời vợi được bao phủ bởi tuyết vĩnh cửu, Kant
coi nó là một trong những thực thể siêu phàm, đã truyền cảm hứng kính sợ thiêng
liêng cho những cư dân xung quanh? Chẳng phải trong những khoảnh khắc kinh ngạc
tột độ, những khoảnh khắc gần như ngây ngất, mà chúng ta thốt lên, “Thật thiêng
liêng!”?
Nếu tôi đưa ra dòng suy nghĩ của mình xa hơn, tôi sẽ
nói rằng cảm nhận của chúng ta về ý nghĩa, cảm nhận về một thế giới có ý nghĩa,
cũng xuất phát từ cái đẹp. Điều này đúng
trong chừng mực mà thế giới này, được cấu thành từ những nguyên tố có thể cảm
biết và có thể nhận thức, luôn có một định hướng rõ ràng, như một bông hoa hoặc
một cái cây hướng tới việc hiện thực hóa khát vọng được rực rỡ trọn vẹn của sự
tồn tại mà nó mang trong mình, cho đến khi nó thể hiện trọn vẹn sự hiện diện của
nó trong thế giới. Trong quá trình này, chúng ta có thể tìm thấy ba nghĩa của từ
sens trong tiếng Pháp: cảm giác, chiều
hướng, và ý nghĩa.
Nói rằng con người
có mối quan hệ với cái đẹp thì có lẽ chưa đủ. Trong hoàn cảnh bi thảm của mình,
thực sự là con người tìm thấy ý nghĩa và niềm vui từ cái đẹp. Hơn nữa, khi
chúng ta tiếp cận vấn đề về sự sáng tạo nghệ thuật, chúng ta sẽ cố gắng tham khảo
một vài truyền thống thẩm mĩ lớn, và rút ra một số tiêu chí để đánh giá và phán
đoán cái đẹp. Ở đây, chỉ cần nói rằng cái đẹp mà tôi đã chứng kiến không chỉ giới
hạn trong những sự kết hợp của các đặc điểm bên ngoài, ở vẻ bề ngoài, mà có thể
được mô tả bằng một kho từ vựng phong phú: xinh đẹp, hấp dẫn, đầy màu sắc, lấp
lánh, tráng lệ, thanh lịch, hài hoà, cân đối, và nhiều hơn nữa.
Vẻ đẹp hình thức
tồn tại, điều đó hiển nhiên, nhưng nó không bao quát toàn bộ thực tại của cái đẹp.
Điều này liên quan đến vấn đề Bản thể, được thúc đẩy bởi khao khát mãnh liệt về
cái đẹp. Cái đẹp thực sự không chỉ nằm trong những gì đã được cho là đẹp; nó chủ
yếu nằm trong sự khao khát và xung lực. Đó là một quá trình trở thành,
và chiều kích của tinh thần hoặc tâm hồn là thiết yếu đối với nó. Do đó, nó được
điều chỉnh bởi nguyên tắc sống. Vì vậy, trong tất cả các tiêu chí có thể, chỉ
có một tiêu chí đảm bảo tính xác thực của nó: cái đẹp thực sự là cái đẹp đi
theo hướng của Đạo, tiến trình này không thể cưỡng lại việc hướng tới đời sống
mở—nói cách khác, một nguyên tắc sống giữ trọn vẹn lời hứa luôn mở ra. Tiêu chí
này dựa trên nguyên tắc sống—và tôi không quên vấn đề về cái chết, mà chúng ta
sẽ đề cập sau—loại trừ mọi việc lợi dụng cái đẹp như một công cụ lừa dối hoặc
thống trị. Việc lợi dụng như vậy chính là sự xấu xí, và luôn dẫn đến huỷ diệt.
Đúng vậy, luôn phải tránh nhầm lẫn giữa bản chất của sự vật và những cách mà nó
được sử dụng. Điều đó mới thật đúng với cái đẹp!
Để làm rõ hơn những nhận xét của mình, tôi xin nói
thêm: cái đẹp là thứ tồn tại gần như mãi mãi, một khao khát phát sinh từ bên
trong những hữu thể, hay Bản thể, như một nguồn suối vô tận, mà hơn là một hình
thức vô danh và cô lập, nó tự bộc lộ như một sự hiện diện rực rỡ, kết nối, khuyến
khích sự đồng thuận, tương tác và biến hình.
Vốn thuộc về sự tồn tại chứ không phải về sở hữu,
cái đẹp thực sự không thể được định nghĩa như một phương tiện hay công cụ. Về bản
chất, nó là một phương thức tồn tại, một trạng thái hiện hữu. Hãy quan sát nó
qua một trong những biểu tượng của cái đẹp: hoa hồng. Chúng ta có nguy cơ rơi
vào diễn ngôn “đẫm mùi sến” (à l’eau de rose)! Hãy chấp
nhận rủi ro này. Bằng cách nào thói quen và sự bóp méo đã khiến hoa hồng trở
thành một hình ảnh có phần tầm thường, hơi sến sẩm, trong khi vũ trụ đã phải tiến
hoá hàng tỉ năm để tạo ra thực thể kì diệu này từ sự hài hoà, nhất quán và quyết
tâm?
Hãy chịu khó ngắm kĩ bông hồng
này. Bắt đầu bằng cách nhớ lại câu thơ của nhà thơ Angelus Silesius xứ Silesia
vào thế kỉ XVII, người cùng truyền thống với các nhà thần bí như Meister
Eckhart và Jakob Böhme của phái huyền học Rheno-Flemish [Bỉ và Rhineland]:
Hoa hồng nở chẳng
cần lí do,
hoa nở bởi vì hoa nở;
Chẳng màng tới bản
thân nó,
cũng chẳng mong được ai thấy.*
(La rose est sans pourquoi, fleurit parce qu’elle
fleurit;
Sans souci d’elle-même, ni désir d’être vue.)
Trước những câu thơ nổi tiếng và đáng ngưỡng mộ, ta
chỉ có thể cúi đầu. Thật vậy, hoa hồng nở mà không cần biết tại sao, như mọi
sinh vật sống, như tất cả chúng ta. Tuy nhiên, nếu một người quan sát ngây thơ
muốn thêm điều gì đó thì có thể nói rằng: để là một bông hồng hoàn toàn, trong
sự độc đáo của nó, mà không phải là thứ gì khác, tự nó cũng đủ là lí do tồn tại.
Điều này đòi hỏi hoa hồng phải dốc toàn bộ sức sống mà nó có. Từ khoảnh khắc chồi
non nhú lên khỏi mặt đất, nó sinh trưởng theo một hướng, như thể bị thúc đẩy bởi
một ý chí không thể lay chuyển. Qua đó, một dòng lực được hình thành và kết
tinh thành một búp nụ. Bắt đầu từ búp nụ này, những chiếc lá và sau đó thì những
cánh hoa sẽ sớm hình thành và nở ra, tạo thành những đường cong, những nét uốn
lượn, chọn lựa màu sắc và hương thơm. Từ giờ trở đi, không gì có thể ngăn cản
nó đạt được dấu ấn của mình, thoả mãn sự khao khát được hoàn thiện, được nuôi
dưỡng từ đất, nhưng cũng từ gió, sương, và những tia nắng mặt trời. Tất cả những
điều này nhằm hướng tới sự viên mãn của tồn tại, một sự viên mãn đã tiềm ẩn từ
trong hạt giống, từ một cội nguồn rất xa xôi, từ vĩnh cửu, có thể nói như vậy.
Cuối cùng, đây là đoá hồng biểu hiện trọn vẹn vẻ rực
rỡ của sự hiện diện, lan toả những làn sóng nhịp nhàng hướng tới phía mà nó
khao khát: không gian thuần khiết vô biên. Sự mở ra không thể kiềm chế này vào
trong một không gian như một mạch nước phun trào không ngừng từ sâu thẳm. Bởi
vì nếu đoá hồng muốn kéo dài thời gian của số phận, nó cũng phải phụ thuộc vào
việc bắt rễ sâu trong lòng đất. Giữa đất và không khí, giữa đất và trời diễn ra
một sự trao đổi. Điều này được biểu trưng bởi chính hình dạng của những cánh
hoa, một hình dạng rất đặc trưng, vừa cong vào bên trong vừa quay ra ngoài bằng
một cử chỉ dâng hiến. Jacques de Bourbon Busset* tóm gọn điều này bằng một câu
tuyệt đẹp: “vẻ rực rỡ của nhục thể, bóng tối của tinh thần.” (éclat de
la chair, ombre de l’esprit) Thật đúng
là nhục thể cần ở trong ánh sáng và tinh thần cần ở trong bóng tối, để tinh thần
hỗ trợ nguyên tắc của đời sống điều khiển nhục thể, để ngay cả khi những cánh
hoa đã rơi rụng và hoà vào lớp mùn màu mỡ, hương thơm vô hình của chúng vẫn tiếp
tục tồn tại như toả ra từ tinh chất hoặc dấu hiệu của sự biến hình.
“Bằng một cử chỉ dâng hiến,” như đã nói trên. Tuy
nhiên, nhà thơ đã viết, “Chẳng màng bản
thân, cũng chẳng mong được thấy” Thật vậy, lí do của một bông hồng
là để trở thành một bông hồng trọn vẹn, khoảnh khắc nó viên mãn trùng khớp với
sự viên mãn của chính Bản thể. Nói cách khác, mong muốn về cái đẹp được hấp thụ
vào trong cái đẹp; cái đẹp không còn phải biện minh cho chính nó nữa. Nếu chúng
ta muốn tiếp tục suy nghĩ theo khái niệm “được thấy” và “không được thấy,”
chúng ta có thể nói rằng—ngoài vai trò của nó trong việc “giáo dục” cái nhìn của
con người—cái đẹp của bông hồng mà sự rực rỡ của nó vang vọng với toàn thể sự rực
rỡ của vũ trụ, cuối cùng chỉ có thể được tiếp nhận bằng một cái nhìn thần
thánh. Ý tôi là: đón nhận nó, không
phải là hái nó! (l’accueillir,
et non la cueillir)
Tôi lại nhớ đến những gì đã nói về ba ý nghĩa của từ
sens. Từ đơn âm này dường như nén lại
hoặc cô đọng bên trong nó ba trạng thái thiết yếu của Tồn tại như được nêu ra bằng
đoá hoa hồng: cảm giác, hướng đi, ý nghĩa. Cần làm rõ rằng khi nói đến ý nghĩa,
chúng ta không nhất thiết hiểu đó là một hành động có chủ đích hướng về một điều
gì đó. Nếu có một mục tiêu, đó là khoái cảm, vì sự thật là chúng ta chỉ có thể
hoàn toàn tận hưởng Tồn tại bằng cách tận hưởng tất cả các giác quan của mình.
Những giác quan này bao gồm nhận thức bản năng về sự hiện diện của bản thân
trong thế giới như một “dấu hiệu đời sống”, một dấu hiệu bao hàm mọi tiềm năng
và khả năng mà chúng ta mang trong mình.
Cảm giác không chỉ giới hạn ở mức độ cảm quan, và
cái đẹp thực sự là tiềm năng và khả thể mà mọi hữu thể hướng tới. Ở đây, một lần
nữa, gần như không thể tránh khỏi, chúng ta chuyển từ sens trong tiếng
Pháp sang một chữ Nho tương ứng, thậm chí còn phong phú hơn, chữ ý 意.
Về cơ bản, chữ ý
là văn tự biểu ý để chỉ những gì đến từ sâu thẳm của một hữu thể: động lực, ham
muốn, ý định, khuynh hướng. Tất cả những ý nghĩa này có thể được bao hàm gần
đúng trong ý niệm về “ý hướng tính”. Khi kết hợp với các kí tự khác, nó cung cấp
một loạt từ ghép có nhiều ý nghĩa khác nhau nhưng có liên kết hữu cơ với nhau,
đại khái có thể phân loại thành hai nhóm: nhóm từ thuộc về tâm trí – ý niệm, ý
thức, ý đồ, ý chí, ý hướng, ý nghĩa; và những từ thuộc về tâm hồn – phong vị,
hương vị, ý muốn, ẩn ý, ý nguyện, tâm tình. Cuối cùng, bao trùm tất cả chúng là
cụm từ ý cảnh 意境,
“trạng thái cao cấp của tinh thần, chiều kích tối cao của tâm hồn”.
Khái niệm cuối cùng này, ý cảnh 意境, đáng được
nhấn mạnh. Ở Trung Quốc, nó đã trở thành tiêu chí quan trọng nhất để đánh giá
giá trị của một bài thơ hoặc bức hoạ. Chúng ta sẽ quay lại vấn đề này. Theo định
nghĩa, chúng ta có thể thấy rằng nó liên quan nhiều đến tâm trí cũng như tâm hồn:
tâm trí và tâm hồn của nghệ sĩ đã tạo ra tác phẩm, tất nhiên, nhưng cũng là tâm
trí và tâm hồn của thế giới đời sống, một thế giới tự tạo ra chính nó, tự tạo
ra chính nó, như người Trung Quốc gọi bằng thuật ngữ Tạo vật, “Sáng tạo”,
thậm chí là Tạo vật chủ, “Đấng
sáng tạo”. Nhìn chung, người ta thường nói rằng tư tưởng Trung Quốc không bao gồm
ý tưởng về “Sáng thế” theo nghĩa Kinh thánh của từ này. Đúng là tư tưởng Trung
Quốc không bị ám ảnh bởi ý niệm về một Thượng đế nhân vị; mặt khác, nó rõ ràng
bao gồm ý thức về nguồn gốc và phát sinh ra, như lời của Lão Tử chứng minh: Có sinh nơi Không (Hữu sinh ư Vô); “Đạo
sanh Một, Một sanh Hai, Hai sanh Ba, Ba sanh Vạn vật”. Điều này chắc chắn gần với khái niệm về đấng sáng thế, ngay cả khi chứa
đựng nhiều sự phức tạp hơn, tinh tế hơn.
Sau Trang Tử - một trong những người sáng lập Đạo
giáo vào thế kỉ IV TCN - đã hai lần dùng từ Tạo vật
chủ, “Đấng sáng tạo”, từ đó một số nhà thơ và nhà tư tưởng
trong suốt lịch sử - như Liễu Tông Nguyên, Tô Thức, Lí Thanh Chiếu, Chu Hi và
Trịnh Tiếp - đã phát triển khái niệm “Tạo vật hữu ý” (Tạo hoá
được phú cho dục vọng và ý chí). Đến nỗi lí thuyết gia vĩ đại vào thế kỉ XVIII
là Bố Nhan Đồ* đã có thể khẳng định một cách ngắn gọn rằng “Sức mạnh của Ý vô
cùng lớn vậy thay; Ý đã tồn tại trước cả trời và đất.” (Ý chi vi dụng đại hĩ tai, phù ý tiên thiên địa nhi hữu).
Tôi nhắc lại những ý tưởng này để lưu ý rằng,
theo quan điểm của người Trung Quốc, một tác phẩm được sáng tạo, tác phẩm do một
cá nhân hoặc thế giới sống động như một tác phẩm, nhất định xuất phát từ hình
thức, nhưng ở mức độ rất lớn thì cũng xuất phát từ ý! Khi mà ý đạt được biểu
hiện cao nhất trong một tác phẩm cụ thể, đến mức cộng hưởng hài hoà với ý phổ quát, tác phẩm đó đạt được giá trị
về sự viên mãn và cái đẹp. Vượt ngoài ý nghĩa của nó là “trạng thái tâm trí cao
độ, chiều kích tối cao của tâm hồn”, ý cảnh
được đề cập do đó biểu thị “sự hài hoà, đồng cảm, hiệp thông”.
Trong mắt người Trung Quốc, vẻ đẹp của một sự vật nằm
trong ý của nó, bản
chất vô hình này khiến nó rung động. Ý là hương vị vĩnh cửu, tạo ra hương thơm cùng sự cộng
hưởng bất tận. Khi nói đến một người mà linh hồn bất diệt và sự hiện diện của
người đó vẫn tiếp diễn, người ta dùng thành ngữ lưu phương bách thế, nghĩa là
“hương thơm lưu lại mãi mãi”. Ở đây, hương thơm kết nối linh hồn với thể xác trở
thành dấu hiệu của chính linh hồn. Vì vậy, trở lại với hoa hồng, qua hương thơm
mà nó đạt được sự vô hạn của bản thể. Mùi hương không còn là phụ gia của hoa hồng
nữa mà là bản thể của hoa hồng, theo nghĩa là hương thơm giúp hoa hồng hoà hợp
trở về với sự liên tục của Đạo, và mở ra trong cõi vô hình.
Hơn nữa, trong
trí tưởng tượng của người Trung Quốc coi mùi hương và sự cộng hưởng là hai thuộc
tính nổi trội của cõi vô hình, cả hai đều lan toả, như chúng ta đã nói, từ những
làn sóng nhịp nhàng. Ví dụ, chúng được kết hợp trong thành ngữ, “Điểu ngữ, hoa hương” - “tiếng chim hót
và mùi hương hoa - để gợi lên một khung
cảnh điền viên, và trong thành ngữ, Hương
khí chung thanh – “hương nhang và tiếng chuông”, gợi lên bầu
không khí tôn giáo hoặc trạng thái tâm linh. Nhưng quan trọng nhất, hai thuộc
tính này được kết hợp để tạo thành một văn tự biểu ý, hinh 馨, có nghĩa chính xác là
“mùi hương lan toả xa; mùi hương bất diệt”.
Văn tự biểu ý
này bao gồm hai bộ phận, phần trên dùng kí hiệu “khánh” (cái khánh đá), và phần
dưới, kí hiệu “hương”. Nó gợi nhớ tới chương “Cảm ứng” trong Hoài Nam Tử, một luận thuyết Đạo giáo
vào đầu thời Hán từ thế kì II TCN: vào thời cổ đại, khi một vị nhạc sư gõ vào
cái khánh, thì một âm hưởng phát sinh và lan đi rất xa, liên miên bất tuyệt.
Toàn bộ kí tự hinh 馨 xác nhận điều này: thay
vì là một làn hương thoáng qua, mùi hương còn là bài ca trì tục mãi mãi.
Hầu như tất cả các nhà thơ phương Tây đều
ca ngợi hoa, và nhiều người trong số họ đã ca ngợi hoa hồng. Tôi có thể trích dẫn
Ronsard, Marceline Desbordes-Valmore, và đặc biệt là Rilke. Nhưng chúng ta hãy
lắng nghe Claudel, vì lí do đơn giản là tôi đang trong đọc ông, nhân dịp kỉ niệm
năm mươi năm ngày mất của ông. Trước tiên, chúng ta hãy lắng nghe đoạn văn này,
trong đó, dưới ánh sáng của Đạo, tức
là “Con đường của đời sống khai phóng”, ông nói về những sinh vật mọc lên từ
bóng tối trong lòng đất của Sáng thế, như chúng ta vừa mô tả khát vọng sinh trưởng
không thể cưỡng lại của hoa hồng. Trong Connaissance
de l’Est (Nhận thức phương Đông), ông nói:
Đạo là gì?...
Dưới mọi hình thức, cái không có hình, cái nhìn mà không cần mắt, cái dẫn dắt
mà không cần tri thức, cái vô tri chính là tri thức tối cao. Liệu có sai khi gọi
nhựa sống này là Mẹ, hương vị bí ẩn của
vạn vật, mùi vị của Nhân duyên, sự run rẩy của tính chân thực, dòng sữa này hướng
dẫn từ Nguyên tuyền? A, chúng ta ở giữa thiên nhiên như một đàn heo con đang bú
sữa một con heo mẹ đã chết! Lão Tử bảo với chúng ta điều gì nếu không phải là
nhắm mắt lại và ghé miệng vào chính nguồn mạch của Sáng tạo?
Giờ chúng ta hãy lắng nghe đoạn trích này
từ “Bài ca hoa hồng” trong Hợp xướng cho
ba giọng (“Cantique de la Rose” en Cantate à trois
voix):
Hoa hồng, hoa
hồng là gì? Ôi, hoa hồng! Ồ, điều gì thế này! Khi chúng ta hít vào mùi hương vốn
mang lại sự sống cho thần thánh, liệu chúng ta có đến được với trái tim nhỏ bé
mong manh này hay không, vừa khi chúng ta nắm lấy nó giữa những ngón tay, thì
những cánh hoa sẽ rụng rơi và tan chảy, giống như máu thịt lìa khỏi thân thể,
và bị nụ hôn của chính nó siết chặt với hàng ngàn nếp gấp? À, tôi nói cho chị
em biết, đó không phải là toàn bộ hoa hồng! Chính mùi thơm của nó, một khi hít
vào là cả một thiên thu! Không chỉ đơn thuần là hương thơm hoa hồng! Mà là tất
cả hương thơm mà Chúa đã tạo ra trong mùa hè của Ngài! Chẳng
phải hoa hồng, mà lời nói hoàn hảo này trong một tình huống không thể tả được
mà mọi thứ, cuối cùng trong một khoảnh khắc tại giờ phút tối cao này đã được
sinh ra! Ôi thiên đường trong bóng tối! Đó là thực tại hé nở trong một khoảnh
khắc với chúng ta dưới những lớp mạng che mỏng manh này, và niềm vui sâu thẳm của
linh hồn trước mọi thứ mà Chúa đã tạo ra! Đối với một sinh vật phù du, còn điều
gì trí mạng hơn khi thở ra tinh hoa vĩnh cửu này, trong một giây phút, là mùi
hương vô tận của hoa hồng? Khi một vật càng gần cái chết, càng gần tới hồi kết,
nó càng cạn kiệt ra khỏi lời vốn không thể nói ra và xa khỏi cái bí mật đang
kéo nó xuống! Ôi, thật mong manh nhưng cũng khắc nghiệt và lơ lửng biết bao, cái
khoảnh khắc vĩnh hằng này lại diễn ra vào giữa năm!
Claudel đặt hoa hồng vào bối cảnh của thời
gian, hay chính xác hơn là vào một khoảnh khắc trong vĩnh hằng. Ông nhấn mạnh đến
hương thơm của hoa hồng, tuy ngắn ngủi nhưng đồng thời lại “vô tận”. Hẳn nhà
thơ biết cách giải thích khoa học về lợi ích của mùi hương. Nhưng ông tràn ngập
sự ngạc nhiên vì một thứ tinh tuý như vậy tồn tại. Mùi hương được trải nghiệm
như một phần vô hình của hoa hồng, phần cao quý hơn có thể nói chính là phần
linh hồn của nó. Mùi hương không bị giới hạn bởi hình thức hay một không gian hữu
hạn. Nó là sự chuyển hoá hoa hồng thành những làn sóng, thành bài ca, trong cõi
vô hạn.
Khi nói đến điều này, tôi bất giác nhớ đến câu thơ của Baudelaire, “Phúc
thay cho người nào bay bổng trên cuộc đời, hiểu dễ dàng ngôn ngữ các loài hoa
và những điều vô ngôn.” (Heureux celui qui
plane sur la vie, et comprend sans effort le langage des fleurs et des choses
muettes). Thật vậy, đối với người biết
cách đón nhận nó, hoặc lắng nghe nó, mùi hương này khơi dậy một niểm vui gần
như không thể diễn tả; nó tồn tại trong kí ức của người nhận như một thứ gì đó
thanh thoát hơn, tinh tuý hơn và bền bỉ hơn. Ngay cả khi những cánh hoa tàn rơi
xuống đất, mùi hương vẫn còn vương vấn trong kí ức, một lời nhắc nhở rằng những
cánh hoa đó, hoà cùng đất mùn, sẽ tái sinh dưới hình dạng một bông hồng khác, rằng,
từ hữu hình đến vô hình và từ vô hình đến hữu hình, trật tự đời sống vẫn tiếp tục
theo con đường chuyển hoá chung của vạn vật.
Tiếp tục ý tưởng của Claudel coi hoa hồng là hiện
thân của khoảnh khắc vĩnh hằng, tôi muốn mở rộng ý tưởng này và tiếp cận câu hỏi
về mối quan hệ giữa cái đẹp với thời gian nói chung và ngầm hiểu là với cái chết.
Trước hết, chúng ta hãy nói rằng sự đối lập với trật tự đời sống không phải là cái
chết tự nhiên, vốn là một hiện tượng tự nhiên và là một phần không thể thiếu của
đời sống. Để đời sống là đời sống, ngụ ý sự tăng trưởng và tái tạo, cái chết phải
là một thành phần tất yếu, nếu không muốn nói là cần thiết. Và theo dòng thời
gian, như chúng ta đã nói, chính viễn cảnh về cái chết khiến cho từng khoảnh khắc
trở nên độc đáo. Cái chết góp phần tạo nên sự độc đáo của đời sống. Nếu có cái ác, nó nằm ở những hoàn cảnh bất thường và bi thảm, bằng
những cách lạm dụng cái chết một cách lệch lạc và biến thái. Đặc biệt những điều
sau cùng này, chúng diễn ra bên ngoài trật tự của đời sống; thậm chí có khả
năng phá huỷ trật tự của chính đời sống.
Tóm lại, cần phải phân biệt hai loại cái
chết, đó là điều mà Lão Tử, người sáng lập Đạo giáo đã thực hiện. Nhà tư tưởng này
về Đạo – sự tiến triển của trật tự đời sống – giải thích trong một câu dự ngôn:
“Chết mà không mất là sống lâu dài” (Tử
nhi bất vong giả thọ).* Cả hai chữ tử
và vong đều có nghĩa là “chấm dứt
đời sống”, theo cách sử dụng thông thường, nhưng theo quan niệm của Lão Tử, chữ
tử mang ý nghĩa là “trở về với Đạo” (phục quy ư đạo).
“Sống lâu dài”
là gì? Không thể phủ nhận rằng tâm trí con người mơ về sự vĩnh cửu. Nó khao
khát sự vĩnh cửu của cái đẹp, tất nhiên không phải của nỗi bất hạnh, trong khi
vẫn biết rằng tất cả cái đẹp đều mong manh và phù du. Ở đây có mâu thuẫn không? Có lẽ câu trả lời
phụ thuộc vào cách chúng ta hình dung về sự vĩnh hằng. Liệu sự vĩnh hằng có phải
là sự lặp lại đơn điệu của cái giống nhau? Trong trường hợp này, nó sẽ không
còn là cái đẹp thật sự, hay của đời sống thật sự nữa. Bởi vì, như đã được nhăc
lại, cái đẹp thật sự là xung lực của sinh mệnh Tồn tại hướng tới cái đẹp, cùng
sự tái tạo của xung lực đó; đời sống thật sự là xung lực của Tồn Tại hướng tới
đời sống và sự tái tạo của xung lực đó. Một sự vĩnh hằng tốt đẹp chỉ có thể được
tạo thành từ những khoảnh khắc nổi bật mà trong đó đời sống bùng nổ về cường độ
hưng phấn trọn vẹn của nó.
Nếu điều đó là đúng, chúng ta cảm thấy như
thể mình biết một chút về cõi vĩnh hằng này, vì quãng đời con người về cơ bản
là như nhau. Chẳng phải nó cũng bao gồm những khoảnh khắc nổi bật khi đời sống
lao về phía Khai phóng? Trong trường hợp đó, chúng ta đã là một phần thuộc về
vĩnh hằng, chúng ta đang ở trong cõi vĩnh hằng! Một số người có thể thấy thị kiến
này quá thiên tiên. Vậy hãy dành nó cho những tâm hồn ngây thơ trong chúng ta!
Trong khi đó, điều quan trọng với chúng ta
là thời lượng của đời người. Tôi cố ý sử dụng thuật ngữ durée (thời lượng), thay vì temps
(thời gian) ở đây. Trong khi thời gian gợi lên một dòng chảy cơ học, một chuỗi
không thể tránh khỏi của những mất mát và quên lãng, thì thời lượng ám chỉ đến
một sự liên tục về chất lượng trong đó những gì đã sống và đã mơ ước tạo thành
một hiện tại hữu cơ. Tât nhiên, tôi mượn thuật ngữ durée từ Bergson. Bằng cách đơn giản hoá đến mức tối đa, với rủi ro
bóp méo nó, chúng ta hãy cố gắng tóm tắt tư tưởng của triết gia này như sau.
Nếu mỗi chúng ta ở thế giới bên ngoài đều chịu sự
chi phối của dòng chảy thời gian, thì bên trong mỗi ý thức cá nhân, nhờ vào kí ức,
những kinh nghiệm và trí tưởng tượng, cũng như các yếu tố tạo nên tri thức, tạo
nên một thời lượng (durée) hữu cơ, có thể nói là nó siêu việt những đứt đoạn,
khoảng trống và tách biệt trong thời gian và không gian. Các thành phần của thời
lượng này vẫn duy trì trong trạng thái “đồng thời”, coi nhẹ trình tự thời gian
và liên tục hội tụ về một hiện tại: một hiện tại mà thực ra, luôn liên tục mở
ra một quá khứ và một tương lai. Tương tự như một
giai điệu, không chỉ đơn thuần hình thành bằng việc thêm các nốt nhạc, mà trong
đó mỗi nốt nhạc theo sau nốt trước và tô điểm sắc thái cho nốt tiếp theo. Thời lượng
cũng hoạt động bên trong chính nó. Thông qua một quá trình liên tục, mỗi thành
phần cho phép nó được đánh dấu bởi những thành phần khác, trong khi vẫn để lại
dấu ấn của nó lên những thành phần khác.
Quay trở lại với chủ đề cái đẹp, chúng ta
có thể nói rằng trong thời lượng tồn tại của ý thức, cái đẹp thu hút cái đẹp,
theo nghĩa là một trải nghiệm về cái đẹp gợi nhớ đến những trải nghiệm trước đó
về cái đẹp, và đồng thời, nó kêu gọi những trải nghiệm về cái đẹp trong tương
lai. Trải nghiệm càng mãnh liệt về cái đẹp, thì tính chất chua xót về sự ngắn
ngủi của nó càng tạo ra sự khao khát làm mới trải nghiệm, tất nhiên là dưới một
hình thức khác, vì mỗi trải nghiệm đều là duy nhất. Nói cách khác, trong ý thức
đang nói đến, nơi hoài niệm và hi vọng hoà quyện, mỗi trải nghiệm về cái đẹp gợi
nhớ đến một thiên đường đã mất và
kêu gọi một thiên đường hứa hẹn.
Có lẽ đó là cách mà chúng ta nên hiểu câu thơ của
nhà thơ John Keats: “Một cái đẹp là một niềm vui mãi mãi.” (A thing of beauty is a joy for ever). Rằng
cái đẹp có thể là một món quà trường cửu, điều này sẽ được nhận thức nếu chúng
ta nhớ rằng cái đẹp là một lời hứa được giữ ngay từ ban đầu. Đó là lí do tại
sao niềm khát khao cái đẹp không còn bị giới hạn ở một đối tượng đẹp; sự thiết
tha tái hợp với cái khát vọng khởi thuỷ về cái đẹp đã hiện hữu từ khi thế giới
ra đời với cuộc phiêu lưu của đời sống. Mỗi trải nghiệm về cái đẹp, dù ngắn ngủi
nhưng lại vượt thời gian, đều dẫn chúng ta trở về với sự tinh khôi thuở bình
minh của thế giới.
______
dịch theo bản tiếng Anh:
François Cheng, The Way of Beauty- Five Meditations for Spiritual Transformation, do Jody Gladding dịch, Inner Traditions, 2009
đối chiếu với nguyên tác tiếng Pháp:
François Cheng, Cinq méditations sur la beauté, Éditions Albin Michel, 2006
